Еуразиялық экономикалық одақ қатысушы мемлекеттердің экономикасын тұрақты және тиімді дамыту және халықтың өмір сүру деңгейін арттыру мақсатында құрылған. ЕЭО негізгі жұмыс істеу принципі - тауарлар, қызметтер, қаржы және адами капиталды елдердің шекаралары арқылы өткізу еркіндігін қамтамасыз ету. Өнеркәсіптік субсидияларды ұсыну және ауыл шаруашылығын қолдау қағидалары біріздендіріледі. Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуы бірыңғай экономикалық саясатты жүргізуді білдіреді. Мақалада ЕЭО қатысушы елдердің ресурстық әлеуетін жүзеге асырудың негізгі бағыттары қарастырылған. Ішкі азық-түлік нарығының теңгерімділігін және өзара жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік қолдау шараларын біріздендіруді талап ететін жалпы аграрлық нарықта ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілердің бәсекелестігі байқалады. ЕЭО елдерінің агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың қалыптасқан деңгейі, ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісінің ерекшеліктерімен, табиғи-климаттық жағдайлармен байланысты мәселелер талданды. Әлемдік тәжірибеде азық-түлік қауіпсіздігі жүйесінің деңгейлері бөлінген. ЕЭО мемлекеттерінде азық-түлік тәуелсіздігін бағалау үшін индикаторлар анықталған.

Қарастырылып отырған мәселе жаһандық сипатқа ие, сонымен бірге ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өткізу жергілікті және өңірлік деңгейлерде жүзеге асырылатындықтан, аймақтық фактор оны шешуде елеулі роль атқарады. Мақалада аграрлық азық-түлік өндірісін басқаруға, азық-түлік қауіпсіздігі жүйесін әзірлеуге және қалыптастыруға аймақтық көзқарастың қажеттілігін негіздейтін аграрлық саланың табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және басқа да ерекшеліктері талданды. Экономикалық дамыған мемлекеттердің тәжірибесін пайдалануға негізделген оның қажетті деңгейіне қол жеткізу жолдары көрсетілген. Мемлекеттік реттеу әдістеріне, республиканың ауыл шаруашылығы шикізатымен және тамақ өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз етілуін бағалаумен сыртқы сауда шектеулерін, олардың нақты тұтыну мен ұсынылатын медициналық нормалардың арақатынасы әсеріне талдау жасалды. Азық-түлікке қол жеткізу мәселелері анықталған, азық-түлік нарығының жағдайы көрсетілді. ДСҰ-ға кіру шарттары қарастырылды. Осыған байланысты, елдің импорттық жеткізілімдерге тәуелділігін алып тастау, азық-түлік өнімдерінің өз өндірісін дамытуды қамтамасыз ету және экспорт пен импорттың теңдестірілген құрылымы үшін жағдай жасау қажет.

Республиканың ауыл шаруашылығындағы инвестициялық қызметі көрсетілген. Агроөнеркәсіп кешенінің тиімді дамуына ықпал ететін мақсатты бағдарламалардың негізгі бағыттары белгіленген. Отандық агроөнеркәсіптік өндіріске теріс әсер ететін факторлар анықталған. Қазақстанның аграрлық секторын дамытудың негізгі тенденциялары мен перспективалары қарастырылды. АӨК салаларына SWOT-талдау ұсынылған (күшті және әлсіз жақтары). Инвестициялық ресурстарды тарту және игеру үшін инвестициялық белсенділікті арттыруға бағытталған тиімді реттеу әдістері қажет екендігі анықталды. Авторлар капитал салымдарының негізінде мемлекет нарық инфрақұрылымын дамытуды, саладағы индустриялық-инновациялық саясатты іске асыруды қамтамасыз ететіндігін айқындайды. Амортизациялық аударымдардың рөлін арттыру қажет.

Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы инновациялық қызметті дамытудың басым бағыттары мен ерекшеліктері қарастырылған. Аграрлық саладағы инновациялық белсенділікке әсер ететін факторлар анықталған. Ауыл шаруашылығы өндірісін тұрақты дамыту үшін ғылым мен инновацияның маңызы көрсетілген. Автор саланың тиімді дамуын тежейтін себептерді көрсеткен. Республиканың ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының инновациялық белсенділігінің негізгі көрсеткіштері зерттелген. Аграрлық сектордағы «жасыл» экономиканың рөлі атап өтілді. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің инновациялық қызметін қаржыландыру көздері көрсетілген. Аграрлық саланы дамыту үшін инвестицияларды пайдалануға баға берілді. Елдің ауыл шаруашылығына инвестициялық салымдардың серпіні жөніндегі деректерді пайдалана отырып, негізгі капитал құнының өзгеруі және капитал қайтарымы есебінен капитал бөлу, ауыл шаруашылығындағы өнімнің өсімі есептелген. Ауыл шаруашылығы өнімдерін (қызметтерді) жалпы шығару және негізгі капиталға инвестициялар арасындағы өзара байланыс анықталды. Спирмен және Кендалл рангтарының корреляция коэффициенттері анықталды. Отандық АӨК инновациялық қызметті ынталандыру шаралары көрсетілді. Инновациялық үдерістерді белсендіру тәсілдері ұсынылды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласының инвестициялық-инновациялық даму перспективалары анықталды.

Қазақстандағы органикалық ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері зерттелген. Органикалық өсімдік шаруашылығын әртараптандыру өндірістің салалық құрылымын өзгерту бағытындағы ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер қызметінің ауқымын кеңейту, нарық конъюнктурасына сәйкес технологиялық, биологиялық және техникалық жетістіктер негізінде егіс алқаптарының және дақылдар арасындағы жалпы алымның арақатынасы түрінде ұсынылған. Алматы облысының ауыл шаруашылығы жерлерін индустриялық (қарқынды) пайдаланудың экономикалық және экологиялық салдарлары талданды. Топырақтың ластануы мен тозуы, топырақ құнарлылығын жоғалту нәтижесінде олардың сапалық жай-күйіне баға берілді және ауыл шаруашылығының жер-ресурстық әлеуетін сақтау бойынша ұсыныстар берілді. Аймақтағы органикалық ауыл шаруашылығы өндірісін және нарығын дамытудың алғышарттары анықталды. Өсімдік шаруашылығын органикалық әртараптандыру мүмкіндіктері ауыл шаруашылығы дақылдарының экологиялық таза өнім өндірісіне бағытталған баламалы түрлерін өсіретін фермерлік шаруашылықтар мысалында қаралды. Көкөніс өсірудің дәстүрлі және органикалық әдістері бойынша өндірушілердің шығындары мен табыстарының экономикалық тиімділігінің салыстырмалы сипаттамасы берілген. Аймақта экологиялық басым мәселелерді шешу үшін мүмкіндіктер бар, ең бастысы - ауыл шаруашылығы еңбегінің рентабельділігінің және ауыл халқының көші-қонының төмендеуіне, олардың құрылымының өзгеруіне алып келетін экологиялық жағдайдың, жер сапасының нашарлауына жол бермеу керектігі анықталды.

Қазақстанда аграрлық өндірісті әртараптандыру мәселелері қарастырылған. Ауыл шаруашылығы саласын мемлекеттік қолдаудың, оның ішінде егіс алқаптарын әртараптандырудың мәні көрсетілген. ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің статистикалық мәліметтеріне сәйкес, егіс алқаптары құрылымының өзгеруіне талдау жүргізілді, майлы және азықтық дақылдар алқаптары нақтыланды. Өсімдік шаруашылығы саласында өндірісті әртараптандыру проблемалары анықталды, соңғы бес жылдағы деректерге сапалық және сандық талдау жасалды. Егістіктің ұтымды құрылымдарына, жоғары өнім алуға, ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеткілікті мөлшерде өнім өндіруге, оны іске асыру көлемін ұлғайтуға мүмкіндік беретін Индустриялық даму мен әртараптандыру міндеттері қарастырылған. Егістіктің ұтымды құрылымдарына бағытталуға, жоғары өнім алуға, ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеткілікті мөлшерде өнім өндіруге, оны іске асыру көлемін ұлғайтуға мүмкіндік беретін индустриялық даму мен әртараптандыру міндеттері қарастырылады. АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға ар- налған мемлекеттік бағдарламасы импортты қысқартуға және экспортқа бағдарланған өнім өндіруді ұлғайтуға мүмкіндік беретін аграрлық секторды жедел дамытуды, ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы шығарылуының өсімін, еңбек өнімділігін, суармалы жерлер алқаптарын арттыруды көздейді. Шаруашылық жүргізу субъектілерінің ресурстық әлеуетін және инновациялық технологияларды ұтымды пайдалануға ықпал ететін ауыл шаруашылығы өндірісін әртараптандыру қажеттілігі дәлелденген.

Қазақстан экономикасының сыртқы экономикалық қызметінің (СЭҚ) негізі ретінде агроөнеркәсіп кешенін дамытудың теориялық және практикалық мәселелері ашылған, оларды шешу аймақтардың ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының, аграрлық сектордың және жалпы экономиканың экономикалық тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Аймақтар деңгейіндегі сыртқы экономикалық қызметтің негізгі бағыттары, атап айтқанда, жаһандану процестері аясында Қазақстан экономикасы үшін республиканың АӨК дамуының маңыздылығы көрсетілген. Сыртқы экономикалық қызметті басқару жүйесін жетілдіру жолдары мен аграрлық саланың экспортқа бағытталған әлеуеті көрсетілген. Бұл үдерістерге теріс құбылыстарды еңсеруге және нарықтық ынталандыруды күшейтуге бағытталған мемлекеттік ықпал негізделген. Өңірлердің сыртқы экономикалық қызметінің ерекшеліктері мен түрлері талданды. Агроөнеркәсіптік өндірістің экспортқа бағытталған әлеуетін өсіру мүмкіндігі белгіленді. Деңгейлік тәсілге сәйкес өңірлердің СЭҚ ұйымдастыру ерекшеліктері анықталды. Сыртқы экономикалық қызмет - АӨК дамуының негізгі бағыттарының бірі, оның тұрақтылығы мен әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Экономиканың экспортқа бағдарланған бағыттарын қалыптастыру мен кеңейтудің мәнін түсінудің тәсілдері жалпыланған.

Қазақстан-Қытай экономикалық, саяси және гуманитарлық ынтымақтастығы бай дәстүрлерге ие және екі тарап үшін перспективалы болып табылады. Қазақстан мен Қытайдың аграрлық азық-түлік нарығындағы экспорттық-импорттық қатынастары қарастырылған. Қазақстан мен Қытай арасындағы аграрлық салада мемлекетаралық сауданың дамуы, ірі инфрақұрылымдық жобаларды әзірлеу, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, табиғи және экологиялық өнімдерді жеткізу саласындағы ынтымақтастық, ҚР Алматы және Шығыс Қазақстан облысының ҚХР Шыңжан-Ұйғыр автономиялық аудандарымен (ШҰАР) 2020 жылға дейінгі шекара маңындағы ынтымақтастық бағдарламасы атап өтілді. Әртараптандырылған бағыттар, ҚХР-ға қазақстандық өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерін экспорттау көлемін кеңейту қаралды. Логистикалық жүйе саласындағы өзара іс-қимыл, АӨК инвестициялық белсенділік көрсетілді. Дайын өнімді пайдалану теңгерімі бойынша Қазақстанның әлеуетті экспорттық ресурстарына баға берілді, ұлттық нарық сыйымдылығындағы импорттық өнімнің үлесі көрсетілді. Қазақстан мен Қытай ынтымақтастығының келешегі, Қазақстан Республикасы үшін әлеуетті пайдалар көрсетілген.

Ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік-жеке меншік әріптестік (МЖӘ) ерекшеліктері көрсетілген, технологиялар мен инновациялар трансферті саласындағы серіктестіктерге шолу ұсынылды. Осы саладағы МЖӘ маңыздылығы мемлекет пен жеке сектордың ресурстарға, нарыққа, техникаға, технологияларға қатысты бірлескен өзара іс-қимыл механизмі тұрғысынан зерттеледі. Ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік-жеке меншік серіктестік үшін типология жалпыланды. Халықаралық тәжірибе инновациялық дамуға көшу ғылым мен инновациялар саласындағы мемлекеттік және жеке құрылымдардың тиімді өзара байланысына негізделгенін куәландырады. Әріптестіктің әр түрлерінен алынған сабақтар міндеттерді нақты бөлуді, жоғары нәтижелілікке қол жеткізу үшін мемлекеттік және жеке ұйымдар арасында есеп беруді белгілеуді, ресурстар мен тәжірибе алмасуды талап етеді. Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі МЖӘ-нің әлеуетті артықшылықтарын кеңейту үшін мүдделі тараптар ескеруі тиіс ұсынымдар берілді. Ауыл шаруашылығында оны қолдану туралы шешім қабылдау үшін жеке бизнеспен әріптестік мемлекеттік сатып алудың немесе жеке инвестициялар есебінің балама тәсілдерінен артық басымдықтар құратыны нақты түсіну қажет.

Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің стратегиялық бағыты - халықтың тұтыну мен демографиялық өсудің физиологиялық нормаларын қанағаттандыру үшін жеткілікті сапалы және қауіпсіз азық-түлік тауарларына қол жетімділігі. Маркетингтік принциптер мен әдістерге бағытталған АӨК-де кәсіпкерлік қызметті басқарудың нарықтық түріне көшудің алғышарттары көрсетілген. Олардың ішінде нарықты сегменттеу, мақсатты нарықты айқындау, нарықтық позициялау стратегиясын атап өткен жөн. Соңғы жылдардағы жалпы ішкі өнімнің деректері, агроөнеркәсіптік кешен өнімінің экспорты мен импортының көлемі, саланы дамытудың нысаналы көрсеткіштері, ауыл шаруашылығы өндірісінің өнімдеріне баға индексі келтірілген. Агроөнеркәсіптік өндірісті дамытудың әлсіз жақтары: елдің ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығы өнімінің төмен үлесі, дамыған көлік-логистикалық инфрақұрылымның болмауы, АӨК субъектілеріне қатысты монополияға қарсы қызметті реттеу саласындағы заңнаманың жетілдірілмеуі, олардың уақтылы және сапалы маркетингтік ақпаратпен қамтамасыз етілу деңгейінің төмендігі анықталған. Жаңа шаруашылық жағдайында аграрлық секторды дамытудың әдіснамалық тәсіл негізінде зерттеу міндеттерін шешуді талап ететін оның маркетингтік принциптерін ескеретін, аграрлық сала субъектілерінің, ауыл шаруашылығы тауарларын тұтынушылардың нарықтық мінез-құлқын, тұтыну және шикізат нарықтарын сегменттеу нәтижелерін болжауға негізделген жаңа стратегиясының қажеттігі белгіленген.

Кәсіпкерліктің институционалдық ортасын қалыптастыру шеңберінде жеке тұлғалардың, фирмалардың және мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылына тән өзіндік ерекшеліктері бар кәсіпкерліктің институционалдық ортасы зерттелді. Кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға бағытталған нормативтік-құқықтық актілер мен іс-шаралардың мәні негізделген. Құқықтық базаны жетілдірудің, кепілдендірілген баға институтын құрудың және АӨК-де интеграцияланған құрылымдарды қалыптастырудың негізгі бағыттары айқындалды. Аграрлық саладағы кәсіпкерлік институттары жүйесін дамыту векторлары, экономиканы мемлекеттік қолдау институттарын бағалау үшін трансакциялық шығындардың көлемін ескере отырып, кәсіпкерлік қызметтің тиімділігі талданды. Аграрлық саладағы кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық құрылымы келтірілген. Аграрлық саланың институционалдық жүйесінің қайшылықтары көрсетілген. Автор аграрлық кәсіпкерліктің міндеттері агроөнеркәсіптік өндірістің тиімділігін тұрақтандыру және арттыру, ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп қызметкерлерінің табыс деңгейін жақындату болып табылатынын атап өтті.

Ауыл шаруашылығындағы табиғи қатерлерді қысқарту, фермерлердің мүліктік мүдделерін қолайсыз табиғат құбылыстарының салдарынан қорғауды қамтамасыз ету үшін республиканың өсімдік шаруашылығындағы ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің тәуекелдерін сақтандыруды құқықтық реттеу қажеттілігі негізделген. Өсімдік шаруашылығы саласындағы тәуекелді жағдайларды сақтандыруды, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтай отырып, мемлекеттік реттеудің негізгі кезеңдері, сондай-ақ осы саладағы проблемалық аспектілері қарастырылды. Осы шараларды іске асырудың оң және теріс жақтарын айқындай отырып, заңнамалық актілерді зерделеу негізінде ауыл шаруашылығы өндірісіндегі тәуекелдерді сақтандыруды құқықтық қамтамасыз етуге талдау жүргізілді. Сақтандырушы тәуекелдерін қайта сақтандырудың мемлекеттік қорын құру жолымен өсімдік шаруашылығы саласындағы тәуекелдерді мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар мен тәуекелдерді сақтандырудың қолданыстағы механизміне баға берілді. Сақтандыру төлемдерін субси- диялаудан сақтандыру сыйлықақыларының 50% субсидиялауға көшу ұсынылады, бұл ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер - сақтанушылар арасында субсидияларды объективті бөлуге ықпал етеді; маусымдық жұмыстар кезеңінде фермерлердің шығындары төмендейді. Өсімдік шаруашылығындағы тәуекелдерді сақтандыру тиімділігін арттыру үшін агроклиматтық аймақтарды ескере отырып, сақтандыру тарифтерін есептеу әдістемесін қайта қарау ұсынылады, бұл ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің негізсіз шығындарын қысқартуға және ауыл шаруашылығы дақылдарының негізгі түрлерін ескере отырып, өсімдік шаруашылығы саласындағы сақтандыру қызметтерінің тізбесін кеңейтуге мүмкіндік береді.

"Салықтық тәуекел-менеджмент" ұғымына анықтама берілген. Кәсіпорында салықтық тәуекел-менеджментін жүргізудің қолданыстағы және авторлық анықтамалары келтірілген. Кәсіпкерлік субъектілері үшін салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті алымдарды, төлемдерді уақтылы төлеу олардың қаржы-шаруашылық қызметінің ажырамас процесі болып табылады. Зерттеу нәтижесінде ауыл шаруашылығы кәсіпорнына салық салу жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың негізгі ерекшеліктері анықталды, аграрлық сала кәсіпорындары үшін оның алгоритмі ұсынылды. Мақалада 2018 жылдың 3 тоқсанындағы еліміздің аграрлық секторын дамытудың негізгі статистикалық деректері талданды, оның нәтижелері бойынша агробизнес мемлекеттік қолдауды қажет етеді деген қорытынды жасалды, мысалы, ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігін қаржылық қамтамасыз етуді әртараптандыру арқылы. Бұл міндетті шешуді авторлар ұлттық компаниялар мен елдің аграрлық секторындағы бизнесті қолдау жөніндегі субкомпанияларын оңтайландырудан көреді, олардың функциялары бірдей және жиі бірін-бірі қайталайды. Оңтайландырудан үнемделген қаражат электрондық субсидиялауға, электрондық сауданы дамытуға, ауыл шаруашы- лығы өндірушілері үшін микрокредиттік бағдарламаларды әртараптандыруға бағытталады. Кез келген кәсіпорынның салық қатынастарының негізгі мақсаты өз міндеттемелерін заңнамалық орындау - елдің мемлекеттік бюджетіне түсетін кірістер төлемдері болуы тиіс. Мақалада ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының тиімді салықтық тәуекел-менеджментінің жұмыс істеуінің негізгі бағыттары айқындалған.

Қазақстанда және халықаралық тәжірибеде экологиялық аудиттің қалыптасу ерекшеліктері қарастырылды. Соңғы жылдары халықаралық тәжірибені ескере отырып, экологиялық аудиттің атауын алған, қоршаған ортаға теріс әсерді барынша азайту міндеттерін шешуге бағытталған кәсіпорындардың бастамашылық қызметі ерекше маңызға ие болуда. Оның Қазақстан экономикасындағы рөлі және кәсіпорындарға экологиялық саясатты, қоршаған ортаны қорғау саласындағы іс-шараларды жүзеге асыру жөніндегі бағдарламаларды қалыптастыруға жәрдемдесу көрсетілген. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің экологиялық қызметін бағалауда аудиторлар тап болатын проблемалары анықталған. Оның басты артықшылығы - қосымша қаржы салымынсыз қоршаған табиғи ортаны қорғауды басқаруды күшейту мүмкіндігі. Экологиялық аудит жүргізуге кәсіпорындардың қызығушылығын арттыру ұсынылды. Экологиялық аудит мазмұны экологиялық талаптар мен стандарттарға сәйкестігін тексеруден басқа келесі параметрлердің: табиғат қорғауды реттеу органдары қызметінің тиімділігі; аумақтың экоменеджмент жүйесінің жай-күйі және таралуы; оның экологиялық, статистикалық және қаржылық есептілігінің бірыңғай жүйесінің болуы; табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласындағы қаржы ағындарын пайдалану тиімділігінің міндетті есебін қамтитын аумақтық пайда болуының жүйелі көп қырлы сарапта- малық бағасы ретінде ашылады.

Халық шаруашылықтарының оңтайлы мөлшерін анықтау әдістері ұсынылған. Экономикалық тиімділік деңгейін өлшеуге мүмкіндік беретін модель жасаған американдық экономистердің Л. Лау және П. Йотопоулос әдістемелік тәсілдері талданды. Отбасының құрамы мен экономикалық ресурсына байланысты ЖҚШ оңтайлы мөлшерін анықтайтын экономикалық-математикалық модель зерттелді. Шаруашылық қызметінің нәтижелілігіне әсер ететін факторлар мен шаруашылықтың бір қызметкеріне еңбектің нормативтік шығындары көрсетілген. Халық шаруашылықтарының мөлшерін белгілеу қағидаттары: отбасының тамақ өнімдеріне қажеттілігін қанағаттандыру, қосымша табыс алу мүмкіндіктері, ауылшаруашылығы дақылдарын өсірудегі жұмыстардың еңбек сыйымдылығы, өндірісті механикаландыру деңгейі анықталды. Отбасының жеке қажеттіліктерін қанағаттандыратын шаруашылықтардың оңтайлы мөлшерін есептеуге мүмкіндік беретін модельдер ұсынылды.

Республикада тамақ өнеркәсібін дамытудың теориялық-әдіснамалық және практикалық тәсілдері зерделенді. Құрылымы қаралып, оның экономиканың барлық салаларымен өзара байланысы анықталды. Осы саланың негізгі көрсеткіштері талданды. Динамикада оң үрдістер байқалуда: экспорттың өсуі, импорттың төмендеуі, ЖІӨ-нің жалпы көлемінде өнім өндіру көлемінің ұлғаюы, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар санының өсуі бекітілген. Сыртқы және ішкі факторларға негізделген негізгі проблемалар анықталған. Бизнесті тарту, ұлттық брендтерді құру және жылжыту, экспорттық стратегияны әзірлеу жолымен отандық өнімнің ішкі нарығын ұлғайту және сыртқы нарығын кеңейту мақсатында тамақ өнеркәсібін дамытуды жетілдіру бойынша ұсыныстар берілді. Зерттеу қорытындысы бойынша АӨК қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру бойынша шараларды одан әрі жандандыру, техникалық реттеу саласындағы заңнаманың сақталуына бақылау орнату, сондай-ақ экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру үшін мемлекеттік саясатты күшейту қажеттілігі туралы қорытынды жасалды.

Республикада жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру, сақтау, қайта өңдеу және өткізу салаларының қазіргі жағдайы мен дамуы қарастырылды. Осы жүйедегі кәсіпорындардың қалыптасқан проблемалары мен әлеуетіне баға берілді. Ауыл шаруашылығы, сақтау, қайта өңдеу және сауда-өткізу кәсіпорындары арасындағы экономикалық өзара қарым-қатынастардың қолданыстағы механизміне талдау ұсынылды. Олардың құндық өзара қарым- қатынасында түпкілікті өнім шығындарының бір бірлігі үшін балама емес пайда алуда қайшылықтардың болуы анықталды. Осыған байланысты, оңтүстік өңірдің шаруашылықтары мысалында саланың көкөніс өнімдерін "өндіріс - сақтау - қайта өңдеу - өткізу" технологиялық тізбегі бойынша өнімді өндірушіден тұтынушыға дейін жылжытудың экономикалық тиімділігіне салыстыру жүргізілді. Олардың жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру, сақтау, қайта өңдеу және өткізу салалары кәсіпорындарының жай-күйі мен даму әлеуетіне жүргізілген талдаудан шыға отырып, көрсетілген технологиялық сатылардың әрқайсысы бөлінісінде проблемалар анықталды, жеміс-көкөніс өнімдерін өндіруді мемлекеттік реттеу және ынталандыру қажеттілігі негізделеді. Жеміс-көкөніс өндірісінің ұсақ тауарлы сипатын ескере отырып, осы өнімді өндіретін және оларды бастапқы қайта өңдеу мен сақтауды ұйымдастыруға мүмкіндігі бар шаруашылықтарды ауыл шаруашылығы кооперативтеріне біріктіру ұсынылды, жеміс-көкөніс шаруашылықтарын кооперациялаудың артықшылықтары негізделді.

Жеміс шағын кешеніндегі ұйымдастырушылық және технологиялық аспектілерді зерттеудің өзектілігі негізделген. Саланы дамытудың негізгі көрсеткіштерінің өзгеру серпіні талданған. Атап айтқанда, алқаптарды, түсімдерді, жалпы алымдарды өзгерту кестелері ұсынылған. Қазіргі кезеңде жеміс шағын кешенін қалыптастыру мен дамытуда оның жұмыс істеу тиімділігін арттыру үшін бірқатар кемшіліктер мен үлкен резервтер бар екендігі атап өтіледі. Мақалада қарқынды, суперинтенсивті бақтар ұғымдары ашылады. Біздің еліміздегі заманауи қарқынды бақтарды дамыту мәселелері бойынша әдеби шолу келтірілген. Қарқынды бақтарға көшу - саланы дамытуға инвестиция салу үшін оң және неғұрлым тартымды құбылыс екені анықталды. Аймақта жеміс шаруашылығын тұрақты дамытудың негізгі бағыттары айқындалды. Шаруашылықтың әртүрлі санаттары бойынша жеміс өндірісінің құрылымы талданады. Қалыптасқан тәртіптердің тиімді қызметінің жалғыз дұрыс бағыты - кооперация мен интеграцияны дамыту. Жеміс шағын кешендерінің тұрақтылығы республиканың тік аймақтылығын ескере отырып, өндірісті ғылыми негізделген орналастырумен байланысты екені атап өтілді. Бау-бақша шаруашылығын дамытуды, қайта өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарын дамытуды, заманауи инфрақұрылымды, өнімді өткізудің логистикалық жүйелерін құруды тежейтін жер пайдалану мәселелері белгіленген. Республикада көшеттікті қалпына келтіру жолдары көрсетілген. Ұсынылған ұсынымдарды табысты іске асыру мемлекеттің рөлі күшейген жағдайда ғана мүмкін болады.

Республикада арпа нарығының дамуын сипаттайтын негізгі статистикалық көрсеткіштер талданған. Соңғы жылдардағы ағымдағы жағдай мен оның өндірісінің динамикасы көрсетілген. Қазақстандық арпа экспортының бағыттары көрсетілген. Арпа экспорты мен нарығының дамуын тежейтін себептер ашылды, атап айтқанда астықты жинаудан кейінгі өңдеу мен сақтау сапасының төмендігі, жетілмеген көлік және порт инфрақұрылымы, экспорт үшін логистиканың жоқтығы, материалдық-техникалық базаның жеткіліксіз деңгейі және технологиялар трансфертін енгізу. Зерттеу барысында арпа дәнін азық-түлік, техникалық және жемдік мақсаттар үшін, оның ішінде сыра қайнату өнеркәсібінде, арпа және арпа сияқты түрлі жармаларды өндіру кезінде кеңінен қолданатыны анықталды. Арпа жануарларға арналған құнарлы жемге жатады, өйткені құрамында толыққанды ақуыз бар, крахмалға бай. Қорытынды ретінде отандық арпаның бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша ұсыныстар берілген - ауруларға, зиянкестерге, өсіру сатысындағы қолайсыз табиғи-климаттық жағдайларға неғұрлым төзімді сорттарды өндіру үшін селекциялық-генетикалық инновацияларды қолдану, сонымен қатар астықты өңдеу және сақтау кезінде қорғау шараларын енгізу. Бірқатар жылдар ішінде өңірлер бойынша арпа өнімін жинау, оның республиканың астық теңгерімінде болуы, экспорттық әлеуеті сияқты көрсеткіштерге талдау жасалды.

Сүт, оның ішінде сиыр сүті өндірісінің негізгі экономикалық көрсеткіштері қарастырылған. Соңғы 5-7 жылда оның өндірісі, экспорты мен импорты көлемінің, жеке қосалқы шаруашылықтарда ұсталатын сиырлардың өнімділігінің серпіні келтірілген. Халықаралық сүт саудасының үрдісі анықталған, оның негізгі үлесі Еуразиялық экономикалық одақ елдеріне - Ресей мен Беларуське тиесілі. Сүт өндірісінің айтарлықтай өсуі 2011-2017 жж.байқалады. Түркістан және Атырау облыстарында сауын сиырлардың неғұрлым көп өнімділігі анықталған. Фермерлік шаруашылықтар мен ауыл тұрғындары ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан сүт алу бойынша орта есеппен артта қалып отыр, айырмашылық - ірі өндірушілердің пайдасына 3 есе болады. Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарының жеке қосалқы шаруашылықтарында сүт неғұрлым көп екені көрсетілген. Сауалнама жүргізілді, оның нәтижелері бойынша Ақмола облысының тұрғындары арасында отбасының орташа мөлшері, ІҚМ басы, жемшөп шығыны анықталды. 1 бас сиыр малын ұстау шығындары, қоректену рационы туралы ақпарат зерттелді. Республика бойынша орташа айлық жалақы алу үшін тұрақты табысы жоқ ауыл тұрғынына кемінде бес сиыр ұстау ұсынылады.

Үй және шағын шаруа қожалықтарын біріктіру жолымен бәсекеге қабілетті шаруашылық жүргізуші субъектіні қалыптастырудың ұйымдық-экономикалық шарттары көрсетілген. Кооперация негізінде құрылған кәсіпкерлік құрылым саланы жаңғыртуды, инвестицияны ұлғайтуды, кредиттік ресурстарға қолжетімділікпен, субсидиялау жүйесін және мемлекеттік қолдаудың басқа да нысандарын кеңейтумен және жетілдірумен жоғары технологиялық мәртебені, түпкілікті тұтынушыға жеткізумен өнімді өткізудің тиімді механизмін көздейді. Мұнда ауыл шаруашылығы кооперативтерін құруды ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етудің маңызы зор. Осыған байланысты үй шаруашылықтарының проблемаларын жаңа құрылымға біріктіру кезінде шешуге ықпал ететін есептер жүргізілді, мал шаруашылығы мен қой шаруашылығындағы жалпы өнімнің құны анықталды және оны алуға арналған шығындармен салыстырылды. Мұндай тәсіл өндірілген өнімнің тиімділігін анықтау үшін қажет. Шығындардың негізгі элементтері әзірленді және өндірістің рентабельділігі есептелген. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қызметінің осы техникалық-экономикалық негіздемесі Солтүстік Қазақстан жағдайында бизнес-жоспарды жасау кезінде пайдаланылуы мүмкін.

Ақмола облысының өңірлік дамуының тиімділігін арттыру үшін кластерлік саясаттың рөлі көрсетілген. Кластерлік теорияның теориялық тұжырымдамаларына сәйкес өңірлік кластерлердің ерекшеліктері бөлінген. Аймақтық ет кластерінің қызметіне әсер ететін негізгі факторлар анықталды. Республиканың ет саласының тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер негізінде Ақмола облысының аумағында оны құру мүмкіндігін көрсететін оқшаулау, мамандандыру және жан басына өндірісінің коэффициенттері есептелген. Микро және макродеңгейлерде аймақ экономикасын кластерлеудің артықшылықтары ұсынылған. Өндіріс тиімділігінің өсуі өңірлік кластерді құру есебінен ғана мүмкін екендігі көрсетілген. Авторлар Ақмола облысының мал шаруашылығы кешенінің мысалында кластер моделін ұсынды, оның негізгі элементтері - кластердің ядросы (асыл тұқымды шаруашылықтар, репродукторлар-шаруашылықтар, фермерлік шаруашылықтар, бордақылау алаңдары, мал сою цехтары), қызмет көрсететін құрылымдар, жемшөп дайындау кәсіпорындары, логистика және көлік. Бұл кәсіпорындардың кластерге қатысуы негізделген, олардың ұсынылатын модельдегі рөлі мен маңызы анықталған.

Азық базасын нығайту және кооперативтік кәсіпкерлікті кеңейту арқылы өнеркәсіптік ауқымда мал шаруашылығын дамытудың перспективалы бағыттары қаралды, онда экономикалық қызығушылық тудыратын кооперативтік құрылымның әрбір мүшесі қосымша пайда алатынын негіздейді. Кооперацияның әсері өндірістік қаражаттың тиімді жұмсалуымен, осы үдерістің жаңа қатысушыларын тартумен анықталады. Кооперацияның әсері өндірістік қаражаттың тиімді жұмсалуымен, осы үдерістің жаңа қатысушыларын тартумен анықталады. Канада мен АҚШ-та аграрлық компаниялардың ірі серіктестері ретінде бірлескен кәсіпорындар түріндегі ауыл шаруашылығы құрылымдары кеңінен таралған. Етті мал шаруашылығында көлденең және тік кооперация элементтерін пайдалана отырып, агроөнеркәсіптік кешеннің ірі және ұсақ субъектілері үшін Қазақстанда кооперативтік бірлестіктің нысаны көрсетілген. Республикада "зәкірлік кооперацияның" өнімді сызбасын пайдалану қаралды, онда зәкірлік кәсіпорын экспортқа бағдарланған бордақылау алаңы болып табылады.

Қазіргі жағдайда ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің едәуір бөлігі жалдау шартымен пайдаланылады. 2003 жылдан бастап, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншік енгізілген сәттен бастап осы уақытқа дейін Ақмола облысында ауыл шаруашылығы алқаптарының жалпы алаңының тек 0,9% ғана сатып алынды, сондықтан ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің жалдау ақысының мөлшерін анықтау жер нарығын қалыптастыру үшін маңызы бар өзекті және уақтылы міндет. Көбінесе жалдау ақысы жерді пайдаланғаны үшін төлем ретінде қарастырылады, бірақ шын мәнінде - бұл жалға алушының жердің құнарлылығын өтеуге арналған шығындары. Осылайша, жалдау ақысы оны шаруашылық мақсаттар үшін пайдалану салдарынан нашарлайтын жердің пайдалы қасиеттерін қалпына келтіруге арналған шығындарды жабуға тиіс. Жыл сайын егінмен бірге топырақтан қоректік заттар шығарылатыны жалпыға мәлім, бұл оның құнарлылығының төмендеуіне әкеледі. Агроном- ғалымдардың пікірінше, дәнді дақылдарды өндіру кезінде 1 ц негізгі өніммен бірге 2,4-3,6 кг азот, 0,7 - 1,3 кг фосфор және 1,7-2,6 кг калий шығарылады. Авторлар ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланғаны үшін жалдау ақысы шығарылған қоректік заттардың құнын жабуы тиіс екенін атап өтті.

Ауыл тұрғындарының жеке қосалқы шаруашылықтарында мал ұстауға арналған берік жемшөп базасын құру мәселелері көрсетілді. Қазақстан аймақтары мен бірқатар ауылдық округтер мысалында елді мекендердің бекітілген жерлерінде жайылымдарды пайдалану талданды. Ауылдық елді мекендердің ауыл маңындағы аумақтарында жайылымдық алқаптардың айтарлықтай тапшылығы, қолда бар мал басының халықтың қамтамасыз етілу деңгейіне сәйкес келмеуі, жайылымдық аумақтарды ғылыми негізделген ұйымдастырудың және шалғайдағы мал шаруашылығын жаңғырту жөніндегі кешенді бағдарламаның болмауы анықталды. Аймақтар бойынша қолда бар мал жүктемесінің, жер пайдаланушылардың құқығын регламенттейтін, азаматтардың ортақ меншігінде жерді пайдаланатын қолданыстағы нормативтік-заңнамалық базаның бағасы берілді, сондай-ақ ауыл маңындағы аумақтарды пайдаланудың ұйымдық-экономикалық бағыттары бойынша перспективалар қаралды. Елді мекен жерлерінің шегінде шығарылатын мал құрамын шектеу, бір үй шаруашылығына мал басын ұстау нормаларын белгілеу жолымен жайылымдарды пайдалану тиімділігін арттырудың нұсқалық шешімдері ұсынылды. АЕМ жерлерінің резервтік аумақтарын қосымша тарту, босалқы жерлер, елді мекендерге іргелес жұмыс істеп тұрған шаруа қожалықтары мен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының талап етілмеген жерлері есебінен мал жаюдың шалғайдағы жүйесі үшін алаңдар бөлу, жайылымдық айналым жүйесін қолдана отырып, мал жаюды ұйымдастырудың тиімді механизмін дамыту, табиғи-шаруашылық аймақтар бойынша олардың орналасу ерекшеліктерін ескере отырып жайылымдарды түбегейлі жақсарту қажеттілігі негізделген.

Соңғы жылдардағы агроөнеркәсіптік өндірістің қарқынды өсуіне қарамастан, Саратов облысында, сондай-ақ жалпы ел бойынша да дамуы біркелкі емес ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына байланысты бірқатар проблемалар шиеленісіп кетті. Ауылдық елді мекендер аумағының даму қарқыны мен сапасы қалаларда дамуға едәуір жол береді, халықтың әлеуметтік сала кәсіпорындарының қызметтеріне қол жеткізуі тарылады, қала мен ауыл арасындағы ақпараттық және инновациялық алшақтық тереңдетіледі, бұл халықтың ағынын күшейтуге, ауылдық аумақтардың игерілуінің жойылуына әкеп соғады. Сондықтан ауылдық жер аумақтарының өндірістік, демографиялық, еңбек, кеңістіктік-коммуникациялық әлеуетін толық пайдалану, сондай-ақ олардың әлеуметтік бақылауын сақтау аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мүдделеріне жауап береді. Осыған байланысты, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамытуды реттеу және әлеуметтік қызметтердің қолжетімділігін жетілдіру тетіктерін әзірлеу қажеттілігі туындайды. Әрбір өңірдің ауылды әлеуметтік дамытудағы қалыптасқан нақты жағдайға және оның әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейіне байланысты аймақтық реттеудің қолданыстағы федералдық механизмі мен шараларын саралау орынды.

Республиканың экономика институттарының бірі - еңбек нарығының ағымдағы жай-күйі талданған. Оның абсолюттік индикаторларының ауытқушылығын бағалау және өлшеу мәселелері: экономикалық белсенді халық құрылымында жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар саны, жұмыспен қамту және жұмыссыздық деңгейі қарастырылған. Аграрлық еңбек нарығының қалыптасқан жағдайы ұсынылған. Осы мәселе бойынша қазақстандық ғалымдардың көзқарастары мен ғылыми көзқарастары келтірілген. Қазақстанның аграрлық саласындағы еңбек ресурстары нарығындағы ағымдағы жағдай туралы статистикалық ақпаратты зерделеу негізінде жас шамасы бойынша жұмыспен қамтылған және жұмыссыз ауыл халқының саны бойынша вариация (ауытқушылық) коэффициенттері есептелген. Есеп статистикалық ұқсастықтар түрінде ұсынылған. 15-19 және 25-29 жас аралығындағы экономикалық белсенді тұрғындар тобында ең үлкен ауытқушылық байқалады. Көрсетілген жас аралықтарында вариация коэффициентінің мәні максималды. Авторлар мақсаты аграрлық секторда еңбек нарығын одан әрі тиімді дамыту, сондай-ақ ауылдық жерлерде тұратын халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасының өсуін қамтамасыз ету болып табылатын ұлттық және өңірлік бағдарламалық құжаттарды әзірлеу кезінде алынған нәтижелерді есепке алу қажеттілігін көрсетеді.

Республиканың аграрлық секторындағы жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары қарастырылған, аграрлық саладағы қазіргі заманғы еңбек нарығының өзекті мәселелері зерттелді. Оларды нәтижелі және ұтымды жұмыспен қамтуды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде шешу жолдары көрсетілді. Ауыл халқының жұмыспен қамту және жұмыссыздық индикаторлары зерделенді, макроэкономикалық деңгейде олардың көрсеткіштері талданды. Ауылдық жұмыссыздық, оның ішінде жастар мәселесінің өзектілігі көрсетілді. Қазақстанның экономикасын индустриялық-инновациялық дамыту және агроөнеркәсіптік кешенін әртараптандыру кезеңінде еңбек ресурстарын орынды және нәтижелі пайдалану - ауыл халқының жұмыспен қамтылуын арттырудың негізгі факторы болып табылады. Аграрлық саладағы еңбек ресурстарының нарығы - бұл агроөнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру және ауылдық аумақтардың еңбек әлеуетін зерттеу мәселелеріне қатысты әлеуметтік-экономикалық қатынастар мәселелерінің кең ауқымы. Аграрлық сектордағы жұмыспен қамтуды мемлекеттік қолдау - экономикалық саясаттың маңызды басымдықтарының бірі болады.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сату, электрондық сауда, инспекция және карантин, Қытай нарығына отандық мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы өнімдерінің қолжетімділігі, АӨК инвестициялық ынтымақтастық, логистика және инфрақұрылым салаларындағы ынтымақтастықты дамыту көрсетілген. «Жібек жолының экономикалық белдеуі» жобасы Қазақстанның еңбек пен кооперацияға, халықаралық бизнеске, инвестициялар тартуға, тауарлар мен қызметтер саудасын дамытуға қатысуын кеңейтуге мүмкіндік береді. Өзара инвестициялар ұлғаюда, ауыл, орман және балық шаруашылығында, мал шаруашылығы өнімдерін, ауыл шаруашылығы техникасын өндіруде, ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуде, акваөсіру, мұхиттық балық аулау, теңіз өнімдерін өңдеу, суды тұщыту салаларында ынтымақтастық жүзеге асырылуда. Қазақстандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортын арттыру үшін мемлекеттер балық өнімдері, асыл тұқымды және сойылған жылқылар, мұздатылған қой еті, бидай, бал, бидай кебектері, соя бұршақтары бойынша хаттамалар мен ветсертификаттарға қол қойды. Сиыр етіне, ірі және ұсақ мүйізді малға, бірқалыпты түйелерге қойылатын ветеринариялық талаптарды, арпаға, жүгеріге, бақша дақылдарының тұқымдарына қойылатын фитосанитариялық талаптарды келісу көзделген. Аймақтық интеграциялық бірлестіктердің мүшелері болып табылатын жаңа Жібек жолының бойында орналасқан мемлекеттердің экономикалық және инвестициялық ынтымақтастығын кеңейту мүмкіндіктері көрсетілген.

Аймақаралық және мемлекетаралық рыноктарды дамыту капиталдардың еркін жүріп-тұру, тауар ағындарының орын ауыстыру, бәсекелестік, ауыл шаруашылығы нарықтары жүйесі, капитал нарығы, жұмыс күші шарттарымен айқындалады. Көпжақты негізде сауда-экономикалық қатынастарды құру мемлекеттерге бәсекелі ортаны, сауданың тиімді шарттарын қамтамасыз ететіні анықталған. Еркін сауда аймағы сыртқы экономика- лық қызметке қатысушыларға елеулі әсер алуға ықпал етеді. Мал шаруашылығы өнім- дерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыру шетелдік инвестицияларды тарту арқылы азық-түлік базасын дамытуға, мал басын арттыруға, ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық-түліктің әлемдік нарығында республиканың мал шару- ашылығы өнімдерінің экспорттық әлеуетін арттыру үшін жайылымдық алқаптардың көлемін кеңейтуге мүмкіндік беретіні белгіленген. Мемлекеттік қолдау кезінде Қазақстан мен Түркияның тікелей сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастығы жүзеге асы- рылуда, оның маңызды құрамдас бөлігі - түрік капиталының қатысуымен "КТИА" қазақстан- түрік индустриялық аймақтарын құру жөніндегі жобаларды іске асыру, екі мемлекеттің ин- вестициялық климатын және аграрлық азық-түлік секторын дамытуды жақсартатыны көрсетілген. "АкТеп" және INALCO Eurasia қазақстандық компаниясының инвестициялық келісім бойынша ынтымақтастығы отандық мал шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.