Қазақстан Республикасында бірлескен өндірісті ұйымдастыру, сақтау, қайта өңдеу, ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру, өндірісті негізгі құралдармен қамтамасыз ету және қызмет көрсету мақсатында ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді біріктіру үдерісін дамытудың қажеттілігі мен ұйымдастыру-экономикалық алғышарттары ашылған. Ауыл шаруашылық кооперациясының қолданыстағы нысандарына, оларды дамытуды шектейтін факторларына талдау жүргізілген. Шаруашылық кооперативтерін қызмет түрлеріне қарай мемлекеттік қолдаудың қазіргі механизміне баға берілген. Кооперациялаудың кішігірім шаруашылық нысандарының өзара әрекеттесу процесінің оң және теріс бағыттары анықталған. Қолданыстағы проблемаларды шешу, мемлекеттік қолдау меха- низмін жетілдіру, кооперативтік ішкі шаруашылық қарым-қатынастар бойынша ұсынымдар келтірілген. Ауылшаруашылық кооперативтерінің әрбір түрінің артықшылықтары ашылып, Қазақстанда ауылшаруашылығы саласындағы ынтымақтастықты дамытудың тиімділігін арттыру жөнінде шаралар ұсынылған. Авторлар өндіріс, өткізу, ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ауыл шаруашылығы тауарөндірушілеріне қызмет көрсету саласында ауылшаруашылығы кооперативтерін құру ауыл тұрғындарының табыстары мен жұмыспен қамтылуын жоға-рылататынын, қосымша жұмыс орындарын ұйымдастырады, ауылдың инфрақұрылымын дамытуға өз ықпалын тигізетінін тұжырымдайды.

Инновациялық қызметті басқарудағы инновациялық қызметтің заңнамалық аспектілері, инфрақұрылым, инновациялық саланы дамыту бағдарламалары мен іс-шаралары, оның көздері, көлемі мен мемлекеттік қаржыландыру тетіктері зерттелген. Ғылыми әзірлемелерді тиімді коммерцияландыру жүргізілетін дамыған нарықтық экономика- сы бар елдерде ауыл шаруашылығы өндірісіндегі инновацияларды енгізу тәжірибесі көрсетілген. Шетелдік инновациялық жүйелердің жағдайына және жұмыс істеуіне салыстырмалы талдау жүргізілген. Олардың дамуына кедергі келтіретін факторлар, атап айтқанда, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыратын бизнестің шағын үлесі анықталған; инновациялық қызметке шағын бизнес субъектілерін тарту деңгейі төмен; инновацияларды коммерцияландыру мәселелері белгіленген. Аграрлық саланы трансформациялау үрдісі ауыл шаруашылық өндірісі салаларын ынталандыруда маңызды рөль атқаратынын айта кету керек. Осы мақсатта шет елдердің тәжірибесін және Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің ерекшелігін ескере отырып, ауыл шаруашылығы өндірісін және ғылымды интеграциялау саласындағы жаңа тиімді басқару тетіктерін іздестіру қажет.

Аграрлық саланы нарық жағдайында басқарудың стратегиясы мен мамандандыру мәселелерін шешу агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың басым бағыттарына олардың аймақтық ерекшеліктерін, өндіріске инновацияларды енгізу мүмкіндіктерін ескере отырып негізделуі керек. Мақалада экономикалық ойлардың түрлі теориялары мен ауыл- шаруашылығы өндірісін мамандандыру бойынша қазіргі заманғы ғалымдардың көз- қарастары ұсынылған. Осы аспектілерде аймақтар мен ауылшаруашылық кәсіпорындары деңгейінде әсер ететін негізгі факторлар анықталған. Өндірісті интернационализация- лаудағы және шаруашылық субъектілердің үдерісіндегі оның рөлі анықталған. Нарықтық жағдайда микро- және макродеңгейде мамандандырудың ерекшеліктері және осы үдерістегі мемлекеттің рөлі көрсетілген. Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі мамандандыру еңбек бөлінісі мен өндірісті бірлесе дамыту қажеттілігі арасындағы қайшылықтарды еңсеруімен байланысты, ол ауыл шаруашылығына тән табиғи, технологиялық, ұйымдастырушылық талаптарға толығымен назар аударуға мүмкіндік береді. Авторлар аграрлық сектордағы мамандандыру мәселелерін қарастыру кезінде нарықтық қатынастардың заңдарын, ауылшаруашылық өнімдеріне деген сұраныс пен ұсыныс сияқты әсер ету тетіктерін қолдануды ескеру керектігін тұжырымдайды.

Ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы тәуекелдерді басқарудың тактикасы мен стратегиясы, оларды нарықтық ортада зерттеудің мәні мен қажеттілігі, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешеннің барлық салаларының қызметіне қауіпті жағдайлардың әсері қарастырылған. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының тәуекелдерін басқару үдерісі, олардың ұйымның басқа кіші жүйелерімен өзара байланысы ұсынылған, экологиялық, табиғи, саяси, қаржылық, өндірістік, нарық және т.б. сияқты қауіптер түрлері анықталған. Оңтүстік Қазақстан облысы Ауыл шаруашылық басқармасының тәуекелдерді басқару жөніндегі ақпараттық қамтамасыз ету бөлімін құру шығындарының болжамы ұсынылған. Ауыл шаруашылығының индустриалды-инновациялық дамуына және экономиканың аграрлық секторындағы жаңа инновациялық жобаларға қолдануға арналған заманауи шетелдік технологияларды зерделеу қажеттілігі талданған, өйткені тәуекелдерді басқару - бар мүмкіндіктердің көмегімен қойылған мақсаттарға қол жеткізуге ұмтылу болады. Ауыл шаруашылығындағы тәуекелдерді зерттеу экономиканың индустриалдық-инновациялық дамуының қазіргі кезеңіндегі маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Аграрлық өндіріс тәуекел тудыратын факторлар әсеріне айтарлықтай тәуелді. Осы мәселені ескере отырып, төлем қабілеттілігі төмен ауыл шаруашылық кәсіпорындарын ескере отырып, өңірде тәуекелдерді басқаруда ақпараттық және кеңес беру қызметтерін ұйымдастыру ұсынылған.

Республиканың ауыл шаруашылық өндірісі халық шаруашылығының маңызды саласы ретінде қарастырылады. Ішкі және сыртқы нарықтардағы өнімдерге сұраныс талданады. Өнімнің негізгі түрлерінің көлеміне оның ішінде: өңірлер бойынша талдау жасалған. ЖІӨ құрылымында бірқатар жылдардағы ауыл шаруашылығының үлесі анықталған. Өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өндірісін мал шаруашылығы өнімдерімен салыстырғанда әжептәуір өсімі мен оның себептері анықталды. Ауыл шаруашылық өндірісінің төменгі деңгейінің мәселелері халықтың шаруашылықтарға шоғырлануына байланысты анықталған: ескі техника және технологиялар, ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің біліктілігі төмендігі; қаржы ресурстарының жоқтығы. Ауыл шаруашылығы тауарөндірушілердің қаржылық мәселелерін шешуде мемлекеттік қолдаудың қажеттілігі негізделген. Ауыл шаруашылығындағы өнімділіктің төмен болуына байланысты, саланың ауқымды дамуына әкелуі мүмкін бірқатар ұсынымдар берілді, соның қатарында: жер ресурстарын ұтымды пайдалану, олардың жағдайы мен өнімділігін жақсарту; жер пайдаланушылардың қызметін жетілдіру; делдал кәсіпорындардың ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің алдындағы жауапкершілігін арттыру, соның нәтижесінде ауыл шаруашылығы өндірісіндегі логистикалық кешендерді қалыптастыруға ықпал ететін болады.

Шаруашылық субъекттердің стратегиялық дамуын негіздейтін және дайындайтын негізгі құрал болатын стратегиялық үдерістің басталу нүктесі бұл стратегиялық талдаудың жүргізудің қажеттілігі болып табылатыны көрсетілген. Стратегиялық талдаудың мәні мен мазмұнын қарастыру үшін зерттеушілердің пікірлері бір жүйеге келтірілген. Оның өзектілігі АӨК саласында шаруашылық субъектілерін тиімді басқарудың ажырамас факторы ретінде қарастырылған, басымдықтары талданған. Стратегиялық талдау қажеттілігі мен оның практикалық іске асыру мүмкіндіктері арасындағы стратегиялық алшақтық түрлері анықталған. Кәсіпорын қызметіндегі оның мақсаты мен міндеті анықталған, негізгі элементтері, агробизнес субъектілерінің компоненттері белгіленген. АӨК кәсіпорындары белгілі институционалдық ортада дамитын және жұмыс істейтін институционалдық жүйені көрсететін стратегиялық талдау объектісі ретінде қарастырылған және стратегиялық талдау түрлері: жеке және кешенді, стратегиялық талдаудың нәтижесі бойынша агробизнес субъектісінің стратегиялық жағдайын түсіндіру мүмкіндігі.

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында әлеуметтік жауапкершілікті қалыптастыру үдерісі, әлеуметтік әріптестердің мүдделері мен ерекшеліктері, Қазақстанның ауылшаруашылық кәсіпорындарында корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік мәселелері қарастырылған. Корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің екі санаты: міндетті әлеуметтік төлемдер және корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік ерікті бағдарламасы талданған. Бизнес жүргізу ережелерін анықтайтын ірі корпорациялардың мінез-құлық қағидалары мен этикалық кодексі зерттелген. Дүниежүзілік банктің сарапшыларының пікірінше, корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік институтын дамытудағы жеті қадаммен сипатталатын мемлекеттік араласу схемасы бар: негізгі бастамаларға кәсіпкерлік пен азаматтық қоғамның қатысуына қолдау көрсету, мемлекеттік қызмет бойынша кеңестер мен ақпараттарды ұсыну, қолайлы ортаны құру, есеп берудің нормативтік базасын жасау және бизнесті бағалау.

Жалпылай және атап айтқанда ауылшаруашылық өндірісіндегі экономикалық тиімділіктің мәнін анықтау үшін ғалымдардың ғылыми көзқарастары қарастырылған. Аграрлық өндірістегі «критерийлік» және «көрсеткіш» сияқты ұғымдарға салыстырмалы талдау жүргізілген. Ауылшаруашылық ақпарат және консультациялық қызметтің тиімділік критерийлерін анықтаудың негізгі тәсілдері анықталған. Көпшілік жағдайда ауылшаруа- шылығы өндірісін ақпараттық-консалтингтік қамтамасыз етудің тиімділігіне әсер ететін шетелдік ақпараттық-консалтингтік қызметтердің жұмысын талдау негізінде негізгі фактор- лар анықталды. Бұл факторлар ауылшаруашылығы өндірісін дамытуға әсер ететін ақпараттық-консалтингтік қызметтердің жұмысының тиімділігінің критериилер жүйесін құру үшін негіз болып табылуы мүмкін. Ақпараттық-консалтингтік қызметтердің жұмысының экономикалық тиімділігін бағалаудың тәсілдері мен негізгі бағыттары анықталған. АҚК қызметінің тиімділігін бағалау нәтижелеріне қызығушылық танытатын тұтынушылар анықталған және топтастырылған, сондай-ақ қызығушылық танытқан орта мен ұйымдар- дың тарапынан әлеуметтік-экономикалық тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер анықталған. Осы мақалада, атап айтқанда, ауылшаруашылық өндірісіндегі ақпараттық және консалтингтік қызметтің әсерінің анықтамалары қызығушылық танытады. Консалтингтік жұмыстың жылдық әсерін анықтауға мысалдар келтірілген, мұнда тиімділік кеңес берілген әр алынған объектілер бойынша жеке анықталады. Өсімдік шаруашылығының мысалында жаңа технологияны енгізудің әсерін есептеу әдістемесі ұсынылған.

Экономикалық жағынан дамыған елдердің (АҚШ, Жапония, Франция, Қытай), ТМД елдерінің (Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан) тәжірибесі қарастырылып отыр, бұл мемлекеттік қолдаудың және мемлекет тарапынан капиталдың ұйымдастырылуына және қаржыландырылуына және су шаруашылығын пайдалану шығындарына мемлекеттің үлестік қатысуының маңыздылығы куәландырады. Ақылы суды пайдалану тұтынушыға су беру бойынша шығындарды өтеу үшін, сондай-ақ су ресурстарын ұтымды пайдалануды ынталандыру үшін пайдаланылады. Тарифтерді басқару мен реттеуді өзгерту туралы ха- бардарлықты арттыру мақсатында қабылданған шаралардың маңыздылығы көрсетілген. Су ресурстарының ағымдағы жағдайына талдау жүргізілген, бұл көршілес және басқа елдермен салыстырғанда Қазақстанда шектеулі екенін көрсетеді. Кейбір өзен бассейндерінде аймақтық тапшылық анықталған, бұл балық шаруашылығында және ауыл шаруашылығында жоғалуына, көлдердің, өзендердің, сулы-батпақты жерлердің деградациясына әкеледі. Мақалада шет елдердің озық тәжірибелерін қолдану арқылы проблемаларды шешу жолдары қарастырылған: негізгі және шаруашылықаралық арналарда және топтық су жолдарында шығындардың төмендеуі және ауыл шаруашылығында суды тұтыну тиімділігін арттыру.

Ауыл шаруашылығын дамытуды мемлекеттік жоспарлау мәселелері қарастырылған. Экономикалық құрылымдағы өзгерістердің отандық кәсіпорындарға әсері байқалған. Нарық қатынастары жағдайында азық-түлік нарықтарындағы бәсекелестік және шетелдік азық-түлік өнімдерін кеңейту, агроөнеркәсіптік кешендегі стратегиялық жоспарлау және басқару әлі де кеңінен тарала қоймаған шарушылықтың экономикалық тетігін қалыптастыруда айрықша өзекті болып отыр. Стратегиялық жоспарлау басқарушылық шешімдерді, ұйымдастырушылық функцияларды және стратегиялық жоспарларды әзірлеуге арналған ынталандыру мен бақылаудың негізін қамтамасыз етеді. Экономиканың аграрлық секторын дамыту үшін мемлекеттік жоспарлау жүйесінің бағдарламалық және стратегиялық құжаттарына талдау жасалған. Атап айтқанда, көрсеткіштерді көрсету мақсатында индикаторлық мәндердің сәйкестігі үшін бірінші, екінші және үшінші деңгейдегі құжаттар қарастырылған. Талдау нәтижелері бойынша мәселелер анықталды және шешу жолдары ұсынылды.

Авторлар ДСҰ жағдайындағы салалардың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің басты міндеті тікелей бюджеттік қолдау бағдарламаларын қысқарту арқылы түрлі деңгейдегі шығыс бюджеттерінің құрылымын оңтайландыру қоса алғанда нәтижеге бағытталған бюджеттеу қағидатын іске асыруды талап ететін аграрлық сектордың осы ұйымның ережелерімен рұқсат етілген шаралардың пайдасына қолдау көрсетуді қайта бағыттау болып табылатынын меңзейді. Қазақстан Республикасының аграрлық- өнеркәсіптік кешеніндегі салықтық-бюджеттік саясаттың негізгі мәселелері қарастырылған. Республикалық бюджеттен 2010-2016 жылдарға қаржыландырылатын, несиелеу және ауыл шаруашылығы тауарөндірушілеріне салық салудың ауыл шаруашылығы өнім өндірісі көлемінің динамикасы ұсынылған. Бюджет қаражатын тиімді пайдалану бойынша ұсыным- дар, Дүниежүзілік сауда ұйымының жағдайында нарықтардың қызметіне елеулі зиян келтіретін қаржыландыру шараларын қысқарту бойынша ұсыныстар берілген.

Аграрлық сектордың ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісін мемлекеттік қолдаудың ролі қарастырылған. ЖІӨ құрылымында ауыл шаруашылығы үлесінің статистикалық мәліметтері, ағымдағы баға мен ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемінің өндіріс көлемінің қарқыны, мал шаруашылығы өнімдері мен өңделген өнімдердің негізгі түрлерін өндірудің мәліметтері келтірілген. Аграрлық саланы отандық көрсеткіштермен салыстырғандағы мемлекеттік қолдаудың әлемдік тәжірибесі талданған. Қазақстанда оның мөлшері экономикалық жағынан дамыған елдерден артта қалып отырғандығы көрсетілген. Еуропалық Одақ, АҚШ, Канада елдеріндегі аграрлық нарықты мемлекеттік реттеу және ынталандыру құралдары келтірілген. 1990-2016 жылдарға арналған мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіруге және оларды 2012-2016 жж қайта өңдеуге талдау жасалған. Мақалада түрлі теориялық және экономикалық әдістер: монографиялық, бағдарламалық-мақсаттық, дерексіз-логикалық, сараптамалық бағалау әдістері қолданылған. Шетелдік тәжірибені талдаулар және жүргізілген зерттеулер негізінде авторлар еліміздің ауыл шаруашылығындағы ахуалды жақсарту үшін әлемдік тәжірибеге бейімделу бойынша ұсыныстар әзірледі.

Жергілікті деңгейде бюджеттік үдерістерді тиімді басқаруды және олардың заманауи талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ету мәселелері. Жергілікті бюджетке деген негізгі талап объектіні қаржыландыруды дамытуға бағытталған әр бюджеттік теңге капиталдың өсуімен, өндірістік ресурстардың сапалы құрамын немесе ел халқының тұрмыс жағдайын жақсартуға негізделуі керек. Мақалада Қазақстан экономикасы мысалында бюджетаралық қатынастарға талдау жүргізілген. Елдің бюджеттің жүйесіне келіп түсетін шығыстар мен кірістердің тұрақты негізде айырмашылықтарға қатысты түрлі деңгейдегі билік органдары арасындағы ақшалай қатынастарды және бюджеттік реттеу тәртібі бойынша түрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы қаржыны бөлу (қайта бөлу) болып табылады. Авторлар билік деңгейлері арасындағы шығыс функцияларын нақты бөлуді, өздерінің тиісті қаржыландыру көздерін бекітуді, қолайсыз аймақтарға қаржылық көмек көрсету жүйесін қалыптастыру ұсынады. Қала бюджетінің шығындары 19 бағдарлама бойынша жүзеге асырылады. Оның құрылымындағы ауыл шаруа- шылығы қызметінің шығындары, жер қатынастары негізсіз кішкене үлестің тұрақты динамикасына ие. Жергілікті бюджетті басқару тиімділігін арттыру жөніндегі міндеттерді жүзеге асыру үшін тұжырымдар мен ұсынымдардағы материалдың маңыздылығы іс жүзінде пайдаланылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасы халқы үшін қол жетімді тағам өнімдеріне талдау жасау ұсынылды. Азық-түлік қауіпсіздігі - әрбір тұтынушыға адамның дамуына арналған ғылыми негізделген диеталық нормалар мен шарттарға сәйкес азық-түліктің қол жетімді болуына кепілдік беретін экономиканың жай-күйі екендігі ескерілген. Республикадағы азық-түлік өнімдерін тұтыну халықтың жан басына шаққандағы тұтынудың белгіленген нормаларына сәйкес келмейтіні анықталды. Азық-түліктің экономикалық қолжетімділігі елдің азық-түлік қауіпсіздігінің маңызды аспектісі болып табылатыны көрсетілген.Оның жоғары деңгейі мемлекеттің халықтың азық-түлікке деген қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейіне, қалып- ты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін және азық-түлік өнімдерін халықтың түрлі топта- рының азық-түлік нарығында стандартты деңгейде бағалардың және кірістердің басым деңгейінде сатып сатып ала алатынына кепілдік береді, сондай-ақ нарық арналарын ай- налып өту, яғни жеке қосалқы учаскелер мен бақшалар олардың түсу есебінен де халықтың сұранысын қанағаттандырады. Авторлар ғылыми негізделген стандарттар мен қол жетімді бағалар бойынша отандық өндірістің экологиялық таза және пайдалы тамақ өнімдерімен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады деп санайды.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасындағы нан және нан-тоқаш нарығын да- мытудың қазіргі жағдайы мен қарқыны көрсетілген. Нан және нан-тоқаш өнімдерін өндірістік шығару көрсеткіштері қарастырылған. Өнім көлемінің ауытқуларына талдау жасалған. Нан- тоқаш және ұн өнімдерін тұтыну бойынша көшбасшы аймақтар анықталған. SWOT-тал- даудың көмегімен Нан-тоқаш өнімдері нарығының жағдайына бағалау жүргізілген. Әлемнің әртүрлі елдеріндегі нан бағасы туралы, отандық нан-тоқаш өнімдерінің жекелеген түрлерінің елдегі ең жоғарғы және ең төменгі бағасы туралы ақпарат берілген. Баға деңгейі бойынша қала арасындағы айырмашылықтар, бағаның жағдайына әсер ететін факторлар анықталған. Алматы қаласында нан мен нан-тоқаш өнімдерін тұтынушыларымен жүргізілген сауалнама негізінде, саланы дамытуға әсер ететін факторлар, сұраныстың және тұтынудың өзгерісіне талдау жүргізілген. Авторлар отандық нан және нан-тоқаш өнімдері нарығының тұрақты да- муына кедергі болатын тежеуші факторларды ұсынған. Оны жетілдіру бойынша қорытынды ретінде маркетингтік құралдар ұсынылған.

Сүт кәсіпорындарының стратегиялық үрдісі қарастырылған. Стратегиялық басқару құралдарының көмегімен, оның нарықтағы орны анықталған, Артур де Литтл және Ефремова үлгілерінің матрицасын қолдану арқылы оның бәсекелік жағдайы талданған. Ар- тур де Литтл матрицасының негізінде өзінің дамуында төрт кезеңнен өтетін саланың өмірлік циклінің тұжырымдамасының бар екендігі көрсетілген: нарыққа ену, өсу, шарықтау, құлды- рау. Саланың өмірлік циклінің кезеңдеріндегі дәйекті өзгерістерден басқа, басқа салаларға қатысты бизнестің белгілі бір түрлерінің бәсекелестік үрдісі де өзгереді. Бизнес бес бәсеке- лес ұстанымның біреуін ала алады: басым, күшті, қолайлы, берікі немесе әлсіз. Ефремов моделі ұйымның ұстанымын саланың дамуын, нарықты, микро- және макрожағдайларды ескере отырып анықтайды. Сүт кәсіпорнының ұстанымы нарықтағы тұрақты (орташа) үрдіспен және өнімдердің өмірлік циклінің өсу кезеңімен сипатталатыны анықталған. Стра- тегиялық ұстанымның нәтижесі бес стратегияның ұсыныстарын және одан әрі дамыту бойынша ұсыныстарды жүзеге асырудың арқасында нарықтың бәскелестік ұяшығын табу болып табылады: талдау стратегиялары, кеңейту, ішкі өсу, дифференциациялау немесе да- раландыру, көшбасшылық үшін үміткерлер.

Қазақстандағы мал шаруашылығы саласындағы, атап айтқанда түйе шаруашы- лығын зерттеулердің нәтижелері келтірілген. Республиканың шөлейтті және шөлді аймақта- рында және Атырау облысының мысалында ауыл шаруашылығын дамыту үшін оның рөлі көрсетілген. Түйе сүтін өндірудің әлеуеті, оның азық-түлік қауіпсіздігін нығайтудағы және әртүрлі ауруларды: қант диабеті, туберкулез, өкпе және туберкулез, т.б. емдеудегі маңы- здылығы көрсетілген. Импортталатын өнімдерге балама ретінде жаңа ашытылған сүт өнім- дерін өндірудің экономикалық негізділігі дәлелденді. Атап айтқанда, «SofMaya» патенттел- ген сусынының сүт бактерияларының, бактериялардың түйе сүті мен қызылша шырынын ферменттеудің тиімділігі, оның бірегей тағамдық қасиеттері мен рентабельділігі арқасында басқа сүт өнімдерінен жоғары екендігі дәлелденген. SWOT-талдау жүргізілді және қазіргі уақытта отандық қышқыл-сүт өнімдері нарығы өнімдерінің түрлерін кеңейту қажет екендігі дәлелденді. Авторлар түйе сүтінен өнімді өндірудің әлеуетін пайдалану және жануарлардың өнімділігін арттыру үшін қолайлы инвестициялық жағдай жасау қажет деп санайды.

Мемлекеттік бағдарламаларға сәйкес елімізде ұлттық экономиканы әртарап- тандыруға бағытталған ауқымды реформалар жүзеге асырылуда. Өнеркәсіптің маңызды міндеттерінің бірі өңделген мақта талшығының көлемін арттыру болып табылады. Мақта экспортының өсуі сыртқы нарықты, оның инвестициялық тартымдылығын тиімді реттеуге ықпал етеді. Қазіргі уақытта тоқыма өндірісін кеңейтудегі инновацияларды қолдану мақта өңдейтін кампаниялар үшін әлемдік нарықта олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін басымдық болып табылады. Мақалада ескірген технологияларды жою бойынша шаралар қарастырылған, өнімнің жаңа түрлерін ашып, инновациялық технологиялардың рөлі көрсетілген. Кәсіпорынның даму деңгейіне инновациялық процестің кезең-кезеңмен әсер ету механизмі анықталды және аграрлық сектордың өнеркәсіптік кәсіпорындарының тұрақты және ұзақ мерзімді дамуын қамтамасыз ететін айқындаушы факторлар анықталды. Республикадағы мақтаны қайта өңдеу кәсіпорындарының қызметіне инновациялық технологияларды енгізуге әсер ететін тәуекелдер талданған.

Экономикалық қызметтің ең тиімді және өзара байланысты түрлерінің шоғырлануын білдіретін кластерді құру мүмкіндігі, яғни, салалық, ұлттық және әлемдік нарықтарда бәсекелес позицияларды қамтамасыз ететін табысты бәсекелес фирмалар топтарының жиынтығы қарастырылған. Жұмыстың мақсаты - аймақтың әлеуетін анықтау және ғылыми гипотеза негізінде кластер құру мүмкіндігі. Қарағанды облысында агроөнеркәсіптік кластерді дамыту тұрғысынан SWOT-талдау жүргізілді. Қазақстан Республикасының Қарағанды облысындағы деректер мысалында синергетикалық әсерді және кластерлік коэффициенттерді есептеудің үлгісі келтірілген.Есептеулер көрсеткендей, факторлардың біріккен әсері кластердің мүмкіндіктерін арттыруға алып келеді және аймақтың тиімді дамуына және оның әлемдік кеңістікте пайда болуына ықпал етеді. Кластерді енгізумен өңірдегі ауыл шаруашылығын дамыту жылдамдығы бірнеше есе арта түсетіні дәлелденген. Кластерді іске асырудың күтілетін нәтижелері қатысушылардың мүдделеріне байланысты: мемлекеттік құрылымдар, кәсіпорындар және т.б. әр түрлі болуы мүмкін. Кластерді іске асырудың бағаланатын нәтижелерінің бірі - өңірдің сауда бизнесін жақсарту, экспорт деңгейінің тұрақты өсуі, сондай-ақ импортты алмастыру болып табылады. Зерттеудің қорытындылары мен ұсыныстары кластерлік даму тұжырым- дамасын іске асырушы ауыл шаруашылығы саласы кәсіпорындарына және өңірлердің мемлекеттік органдарына арналған.

Астық және оны қайта өңдеу өнімдерін сатуға мемлекеттің ықпалы қарасты- рылған. Шаруашылық субъектілер үшін нарықта қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін аймақаралық қатынастарды дамытудың маңызды бағыттары анықталған, олардың ара- сында бәсекелестік белгіленген; аймақаралық интеграцияның астық нарығының субъ- ектілері тікелей қатынастар мен шарттық қатынастар негізінде жүзеге асырылады.Аймақтық деңгейде нарықты реттеу жүйесі экономикалық әдістерге негізделуі керектігі көрсетілген, қаржылық және материалдық ресурстарға негізделген жергілікті ерекшеліктері мен сипатта- маларды ескеру керек. Бұл байланыстар мемлекеттік қажеттіліктерге астық жеткізу, ұзақ мерзімді үкіметаралық және аймақаралық келісімдерді жасау, тік және көлденең түрлердің интеграциялық бірлестіктерін құру туралы ұзақ мерзімді келісімшарттар түрінде жасалуы мүмкін екендігі атап өтіледі. Отандық, жалпыұлттық және халықаралық нарықтарға қатысу мүмкіндігін тауарөндірушілерге беруге бағытталған астық саясаты көрсетілген. Фермер- лердің өткізуші және өткізу-өңдеуші ынтымақтастығы көп сатылы өнеркәсіптік құрылымы бар шет елдердің бірлескен өткізу саясаты көлденең-тік кооперативтік интеграция прин- ципіне негізделеді.

Тауар өндірушілердің ауыл шаруашылық кооперациясының мәні, қағидалары қарастырылған. Оның дамуының рөлі мен қажеттілігі, әсіресе өндірілген өнімді сату сала- сында көрсетілген. «Ауылшаруашылық кооперативтері туралы» Заңның негізгі ережелері, экономикалық және әлеуметтік тиімділік көрсеткіштерін бағалау, қызметі айқындалған. Ба- тыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылығында кооперацияны дамыту, олардың саны және қызмет бағыттары талданған. Кооперацияның қалыптасуы мен жұмыс істеу механизмі, сондай-ақ елдің ауыл шаруашылығының дамуына кедергі келтіретін факторлар анықталған. Агроқұрылымдардың әртүрлі нысандарын одан әрі өзара іс-қимыл жасау үшін шаралар ұсынылған. Республиканың аграрлық секторында кооперативтік құрылымдардың тиімді жұмыс істеуі үшін ұйымдастырушылық-экономикалық шаралар мен құралдар көрсетілген. Аймақтардың ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстандағы ауыл шаруашылық ынтымақтастығын дамытудың мемлекеттік және өңірлік бағдарламаларын әзірлеу қажеттілігі негізделген.

Тура егіншілік жүйесінің: жаһандық позициялау жүйелері, географиялық ақпарат- тық жүйелер, өнімділікті бағалау, минералды тыңайтқыштарды дифференциалды қолдану- дың мәні мен негізгі элементтері қарастырылған. Шет елдердің осы технологияны енгізу бойынша тәжірибесі ауылшаруашылық өндірісінде «ақылды технологиялар» қолдануды бақылаудың дәлдігі, біртектілігі, объективтілігі мен жиілігін арттыруға, өсімдік шаруашы- лығы жағдайына жедел мониторинг жүргізу әдістерін және егінді болжауды айтарлықтай жақсартуға мүмкіндік беретіні талданған. Шығыс Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік кешенінің мысалында астық өндірісінде астықты максимизациялауға әсер ететін фактор- лар: өнімділік, топырақтың құнарлылығы, негізгі құралдардың техникалық жағдайы анықталды. «Тура егіншілік» технологияларын қолдануды шектеу себептер белгіленген, Шығыс Қазақстан облысында оның дамуына арналған жағдайлары мен мүмкіндіктерін анықталған. Кедергілер ретінде, іске енгізудің қымбаттылығы, техникалық күрделілігі, жоғары білікті мамандардың жоқтығы көрсетілген. Егін шаруашылығында осы жүйені қол- дану ауыл шаруашылығы өндірісін оңтайландыру жағдайында экономикалық және табиғи ресурстарды үнемдеуге, өнімділікті арттыруға мүмкіндік береді.

Республикадағы көші-қон үдерістері зерттелген, көші-қон үдерістерінің ауыл шару- ашылығындағы жұмыспен қамтуға әсерінің түрлі аспектілері анықталған, елдің көші-қон са- ласындағы мемлекеттік реттеу қағидалары белгіленген, көші-қонды реттеудің нормативтік- құқықтық және ауыл аруашылығын жұмыспен қамту мәселелері қарастырылған. Экономи- калық тұрғыдан белсенді халықты ауылдық жерлерден және экологиялық жағынан қолай- сыз аймақтардан экономикаға барынша қолайлы аймақтарға қарқынды қоныс аударумен сипатталатын ішкі көші-қон Қазақстандағы көші-қон үдерістерінің негізгі бағыты ретінде көрсетілген. Орталық Азия елдерінен қоныс аудару және еңбек көші-қонының маңызды ерекшеліктері, сондай-ақ иммиграция этникалық қазақтардың ағынымен байланысты және эмиграциясы да негізделген. Елдің аумақтық және кеңістіктік даму саясаты бағытталған республиканың жоғары урбандалған аудандарында өндірістің, капиталдың және адам ре- сурстарының аумақтық шоғырлануы көп жағдайда көші-қон үдерісіне байланысты болады. Көші-қон - шаруашылық субъектілердің экономикалық, іскерлік белсенділігінің өсуіне жағдай жасау және әлемдік экономикамен үйлесімді біріктірілген ішкі экономикалық кеңістікті қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады. Бүгінгі күні Қазақстанның ай- мақтарында демографиялық ахуал біркелкі емес және табиғи көбею мен халықтың көші- қонының басым бағыттарының әсерінен әрі қарай дамитын болады

Халықтың тамақтану көрсеткіштері - өмір сүру деңгейінің маңызды құрамдас бөлігі, халықтың өмір сүру сапасын көрсететін көрсеткіштер, адам дамуының тұрақтылық деңгейі болып табылады. Жұмыста әлем халқының әртүрлі категорияларының өміріндегі айырмашылықтар мен тамақтанудың рөлі анықталған, халықтың осал топтары үшін әлемдік тамақтану мәселелері көрсетілген. Аурудың, әсіресе инфекциялық емес аурулардың өсуін және дамуын анықтайтын факторлар қарастырылған. Дұрыс тамақтанудың рөлі көрсетілген, дұрыс тамақтанбаудан туындаған мәселелер анықталған. Азық-түлік тұтынудың минималды нормалары бар, БҰҰ Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ұсынған нормалармен жан басына шаққандағы ұтымды нормалармен қазақстандықтардың нақты диетасын салыстырмалы талдау жүргізілген. Елдегі негізгі азық-түлік өнімдерін тұтыну көрсеткіші талданды, қалалық және ауыл тұрғындарының тағамды тұтынудан ауытқулар анықталған. Калорияны қабылдау құрылымы ұсынылған. Темекі мен алкоголь өнімдерінің тұтыну деңгейі және адам денсаулығына әсеріне талдау жүргізілген. Халықаралық ұсыныстарды ескере отырып, салауатты тамақтануды қамтамасыз ету бойынша шаралар ұсынылған.

Азық-түлік қауіпсіздігі - тамақтанудың ұтымды нормаларына сәйкес халықтың азық-түлік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мемлекеттің аграрлық саясатының негізгі бағыты болып табылады. Мақалада ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшелігін ескере отырып, инвестициялық саясаттың бағыттары және агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілетті өнімдерін ішкі және әлемдік нарықтарға бағдарлаудың негіздемесі қарастырылған. Мұндағы мәселе - бөлінген мемлекеттік бюджет қаражатын кредиттік жүйе арқылы бөлу, қайта бөлу және дамыту жүйесі болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешендегі халықаралық еңбек бөлінісінде Қазақстанның ұстанымы, ауыл шаруашылық әлеуетін ұтымды пайдалану шараларын қолдау қажеттілігі көрсетілген. Мұндай көзқарастың қажеттілігі туралы, республиканың азық-түлік тауарларының кең ауқымды саудасы, оның ішінде республика болуға ұмтылғандығы дәлелдейді, елдің азық-түлік өнімдерінің әлемдік азық-түлік нарықтарына тәуелділігін арттырады. Азық-түлік қауіпсіздігі ауыл халқының өмір сүру сапасын жақсарту үшін агроөнеркәсіптік кешен салалары мен кәсіпорындарының резервтерін пайдалану арқылы өзара байланысты және келісілген шаралардың жиынтығын дәйектілікпен жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін екендігі атап өтілген.

Қазақстанның ұн тартатын өнеркәсібінің экспорттық әлеуеті, ұн тарту саласының өнімдерін экспорттау мәселелері: егіннің маусымдылығы, көлік қызметтері, вагондардың жетіспеушілігі, теміржол арқылы ұн өнімдерін тасымалдауға арналған ішкі тарифтердің жоғары құны, қазақстандық экспорттаушылардың сыртқы нарықтарда бәсекеге түсе алмайтындығын растайтын және экспорттаушылардың маржасы бойынша деректер бұл мәмілені барынша азайтатыны қарастырылған. Ұн нарығына қатысушылардың өзара қарым-қатынас маркетингі маңызды құралы болып табылады, өйткені сенімділік, интеграция, өзара қарым-қатынас, өзара әрекеттесу және уақтылы жеткізілу сияқты факторларды жоғары деңгейде сақталу керек. Ұн тарту өнеркәсібі сарапшыларының 10 жылғы сұхбаты жиналған, ал R бағдарламасында қайталама ақпараттың көмегімен өңдеу жүргізілген, сапаны талдау негізінде тоналды модель әзірленді, экспортқа жағымсыз әсер ететін факторлар анықталды, яғни ұн тарту саласының экспорттық әлеуетін дамыту үшін қолданыстағы кедергілерді жою, оларды жою бойынша ұсыныстар келтірілген.

Отандық тағам өнеркәсібінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары, елдің азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін фактор ретінде жоғары тиімді және жоғары табысты экономиканың секторына айналуы қарастырылған. Кәсіпорынды басқару мәселелер зерттелген. АӨК әлеуетіне баға берілген. Аграрлық секторда санаспайтын басымдық бар ол - әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті, экологиялық таза өнім өндірісі болатыны белгіленген. Республиканың тағам өнеркәсібі салаларының қызметіне, Қазақстанның аймақтық нарықтарындағы ауыл шаруашылығы тауарөндірушілерінің қызметіне талдау жүргізілген. Зерттеудің негізгі бағыты нарық субъектілерінің арасындағы бәсекелік қатынастарды бағалау, олардың қарқындылық дәрежесі және субъекттердің бір-біріне әсері болып табылады, мұнда бәсекелік қатынастардың салалық ерекшеліктері, зерттелетін кәсіпорындардың меншік нысандары және басқа жанама факторлары есепке алынды. Бәсекелестіктің жоғары деңгейінің себептері кәсіпорындардың шикізат пен технологиялардың импортына тұрақты тәуелділігі және ірі сауда желілері жиі шетел өндірушілерінің тауарларын орналастыруды қалайтындығы анықталды. Экономикалық қызметтің тиімділігін талдау және бағалау үшін заңнамалық және ұйымдастырушылық-әдістемелік базаны одан әрі жетілдіру қажет. Осы мәселелерді шешудің практикалық маңыздылығы, саланың бәсекеге қабілеттілігін басқару әдіснамасы мен практикасының жекелеген мәселелерін зерттеудің өзектілігін көрсетеді.

Бір шаруашылық субъектіні екіншісінен ерекшелендіріп, олардың жұмыс істеуі мен нарықта қалуын алдын-ала белгілейтін, қоршаған орта арасындағы өзара түсінушілікті қалыптастыруға ықпал ететін ұйымның имиджін көрсететін корпоративтік мәдениет қарастырылған. Корпоративтік мәдениет басқаруды жетілдіру арқылы кәсіпорынның жоғары пайдасын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретіндігі анықталды. Отандық бизнес корпоративтік ұйымдарды тиімді басқару қажеттілігімен қақтығысады. Кампанияның стратегиясына және құрылымына негізделетін корпоративтік мәдениетке байланысты оның қағидаттары мен факторлары қарастырылған. Қазақстанда мал шаруашылығы кешендері, жылыжай фермалары, ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдейтін кәсіпорындар, электр қуатымен қамтамасыз етілетін суару қондырғылары қарқынды салынуда. Осыған байланысты ауылдық жерлерде электрмен жабдықтау сенімділігі - еліміздің өндірістік әлеуетінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. «KEGOC» АҚ өңірлік электр желілік компаниялармен бірлесіп аграрлық сектор үшін тиісті инфрақұрылымды дамытады және Қазақстанның БЭЖ жүйелік операторы өз қызметінің тиімділігін арттыруға және жоғары түпкілікті нәтижеге бағытталған. «KEGOC» АҚ кәсіпорынын табысты басқару корпоративтік мәдениет қағидаларын жүзеге асырумен байланысты болып отыр.