Етті мал шаруашылығындағы жартылай шөлейтті аймақтардың математикалық динамикалық байланыстар түріндегі нақты бизнес үдерістерін жаңғыртатын тауар шаруашылығының қаржылық-экономикалық моделі әзірленген. Оның жақсы сапалары жүйелендірілген, олар модельді сәтті, мазмұнды және ыңғайлы етеді. Зерттелетін модельдерді басқарудың ережелері келтірілген. Етті мал шаруашылығында жартылай шөлейтті аймақ жағдайында алғашқы үш жылда таза пайда рентабельділігінің көрсеткіштері оңды емес, сегізінші жылы ол 26% - ды құрайды. 1 жастан асқан сиырлар мен қашарлардың өзіндік құны төмен, өйткені олар сатуға арналмаған, ал жарамсыз болу нәтижесінде сатып алу бағасынан төмен баға бойынша сатылады. Шаруашылықтың жұмыс істеуінің сегізінші жы- лында бұқаларды сату рентабельділігі - 31%, 1 жастан асқан бұқашықтарды өткізу - 65%. Таза ақша ағыны төртінші жылы оң мәнге ие болады, ал жобаның өтелуі шаруашылық қызметінің сегізінші жылында басталады. Таза келтірілген құн (NPV) - 56 342 мың теңге. Ет бағытындағы малдарды өсіретін қалыптасқан қаржы-экономикалық модель тауар шаруашылықтарында бизнес-калькулятор әзірлеу үшін негіз болып табылады. Көп нұсқалы есептеулермен шетелдіктер үшін ұзақтығы 10 жыл ауыл шаруашылығы жерлерін ұзақ мерзімді жалға алудың қазіргі нормасы қарастырылып отырған мамандану субъектілері жағдайында салынған қаражатты оның мерзімі аяқталғанға дейін өтеуге мүмкіндік беретіндігі анықталған.

Басылымның мақсаты - әлемдегі органикалық ауыл шаруашылығының жағдайын қарастыру және оның Қазақстандағы даму мүмкіндігін бағалау. Органикалық өнім өндірісі әлемнің дамыған елдерінің аграрлық секторының жетекші сипаттамаларының біріне айналды және ауылдық экономиканың тұрақты кеңейіп келе жатқан сегментін білдіреді. Мақалада әлемдегі және экономикалық дамыған мемлекеттердегі ауыл шаруашылығын органикалық әртараптандыру трендтері қарастырылған, егістіктің жалпы алаңындағы органикалық жерлердің өсіп келе жатқан үлесі көрсетілген. Еуразиялық экономикалық одақ елдерінде егіншілікті экологияландырудың институционалдық жүйесінің дамуы атап өтілген. Қазақстан Республикасындағы органикалық ауыл шаруашылығы өндірісінің жай-күйіне қысқаша талдау берілген және оны экологиялық әртараптандыру қажеттігі негізделген. Алматы өңірі мысалында азық-түлік өнімдері мен аграрлық шикізат өндіру үшін бұрын пайдаланылатын жерлерді оңалтудың әлеуетті мүмкіндіктері ашылған. Табиғи-ауыл шаруашылығы жүйелерінің экологиясын және топырақтың мелиоративтік жай-күйін зерттеу негізінде олардың органикалық өндіріс үшін жарамдылығы тұрғысынан өңделетін жерлердің және өндірілетін биоөнімдер көлемінің 2070 жылға дейін ықтимал өсу болжамы орындалған. Серпінді әртараптандыру осы кезеңге аймақтарда прагматикалық сценарий бойынша жиынтық егіс алқабында органикалық егістіктердің үлес салмағын 44% - ға дейін, оңтайлы - 28% - ға дейін, нақты-23% -ға дейін жеткізуге мүмкіндік береді; салыстырмалы астық бірлік- терінде органикалық өнім өндірісі тиісінше 79, 40 және 30% - ға дейін болады.

Еліміздің әр аймағын тиімді дамытудың маңызды шарты аграрлық азық-түлік саласындағы мемлекеттік бағдарламалардың міндеттерін шешу болып табылады. Мақалада әр аудан қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, табиғи, экономикалық жағдайлардың аймақтық айырмашылықтары көрсетілген. Аймақтар бөлінісінде аумақтық факторды жете бағаламау басқа өңірлік субъектілермен өндірістік байланыстардың жетілдірілмеуінен көрінеді. Қойылған мақсаттарды іске асыру аумақтық еңбек бөлінісінің, өңіраралық интеграцияның артықшылықтарын пайдалануға, өңірлік құрылымдардың әртүрлі бағыттағы экономикалық мүдделерін үйлестіруге, әлеуметтік-экономикалық шараларды іске асыруға, қалыптасқан аумақтық сәйкессіздіктерді жоюға және қолда бар ресурстарды ұтымды пайдалана отырып аймақтарды дамытуға бағдарланған республика экономикасының аграрлық секторына қатысты макроэкономикалық саясаттың ықпалымен жүзеге асырылады. Әрбір аумақ агроөнеркәсіп кешенінің өз стратегиясын әзірлеп, іске асыруы тиіс, оған қажеттілік оның басты мақсаты - аграрлық өндірістің тиімділігін арттыру болып табылады. Стратегия болмаған кезде аймақтық АӨК белгісіздік жағдайында дамитын болады, бұл оның жұмыс істеуіне, халықты азық - түлікпен, ал өнеркәсіпті - ауыл шаруашылығы шикізатымен тұрақты жабдықтауға теріс әсер етеді. Аймақтың агроөнеркәсіптік өндірісіндегі инновациялық үдерісті дамыту үшін неғұрлым қолайлы алғышарттары - аймақтық органдардың жеке алынған кәсіпорындарды емес, олардың ауыл шаруашылығы және қайта өңдеу өнеркәсібі салаларында жаңа технологияларды әзірлеу және енгізу жөніндегі құрылымын қолдауы болады.

Қазақстанның аграрлық саясатының басымдықтары көрсетілген. Оның аграрлық секторының тұрақты даму мәселелері және республиканың АӨК-ні қолдау жөніндегі мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру шеңберінде оларды шешу жолдары зерттелген. Аграрлық саланы мемлекеттік реттеудің әдістері мен нысандары талданып, оның негізгі бағыттары белгіленген. Агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін субсидиялау және несиелеу мәселелеріне ерекше назар аударылған. Еліміздің ауыл шаруашылығындағы халқын жұмыспен қамту мәселелері қарастырылған, оларды қолдау шаралары зерттелген. Аграрлық еңбек нарығын дамытудың негізгі бағыттары, еңбек ресурстарының әлеуеті, атап айтқанда, өнімді жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде ұсынылған. Авторлар агроөнеркәсіптік өндірісті реттеуді мемлекеттік басқару мен нарықтық тетіктерді оңтайлы біріктіруді ескере отырып, кешенді түрде қарастыру қажеттігін атап өткен. Ауыл шаруашылығы саласындағы және онымен байланысты экономика секторларындағы макро - және микро-экономикалық процестерді үйлестіретін тиімді аграрлық саясат қажет. Қазақстандық аграрлық өнім экспортының географиясы көрсетілген. Қазақстан Республикасының аграрлық секторы мен қайта өңдеу өнеркәсібін дамытудың негізгі бағыттарын іске асырудағы ұзақ мерзімді салалық бағдарламалардың жеті басымдығы бойынша 2027 жылға дейінгі рөлі негізделген.

Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың, оның тиімді басқаруына елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы тәуелді болатын жалпы жүйелік мәселелері қарастырылған. Олардың ішінде: агротехнологиялардың артта қалуы, өндірістің негізгі құралдарының физикалық және моральдық тозуы; суармалы судың едәуір ысырабы, табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалану; шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұсақ тауарлығы; өнеркәсіптік қайта өңдеу үшін сапалы шикізаттың жетіспеушілігі және азық-түлік тауарларының ішкі нарығында отандық терең қайта өңдеу өнімдерінің төмен үлесі; аграрлық секторға инвестициялар тартудың елеусіз дәрежесі; ауылдық кооперацияның жеткіліксіз дамуы. Ауыл шаруашылығы саласының өзіндік ерекшеліктері халық үшін азық-түлік өнімдері мен экономиканың басқа салалары үшін шикізат өндірісіне, жұмыс күшін өндіруге негізделген. Агроөнеркәсіптік өндірістің жоғары деңгейі мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететіні көрсетілген. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері: өндірілген өнім көлемі, сатудан түскен кірістер, оның өзіндік құны, сондай-ақ көрсетілген қызметтер, өндірістің рентабельділігі (шығындылығы) талданған. Республиканың түрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы агроқұрылымдарына іріктеп зерттеу жүргізілген. Өндірістік қызмет пен кәсіпкерлік белсенділікті шектейтін факторлар зерттелген. Аграрлық сектордағы мәселелерді неғұрлым терең ұғыну үшін оларды жіберген жағдайда елдің азық-түлік тәуелсіздігіне кері әсер ететін себептерді анықтау талап етілетіні анықталған.

Елдің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері - аграрлық саясатты іске асырудың негізгі міндеттері, АӨК мемлекеттік реттеу мәселелері талданған. Оның критерийлері мен ең маңызды қағидалары қарастырылған. Өнімнің негізгі түрлерімен азық- түлікпен қамтамасыз ету бойынша экономикалық және статистикалық ақпарат, оның мониторинг деректері ұсынылған. Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдерінің бағасына тал- дау жүргізілген. Республиканың азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығы өндірісін тиімді дамытуға бағытталған әдістер мен шаралар зерделенген. Азық- түлікпен қамтамасыз ету мәселелерін авторлар агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік реформалар контексінде қарастырады. Қазақстан Республикасының АӨК дамытудың 2017- 2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын орындау шеңберінде азық-түлік қауіпсіздігінің бағдарлары белгіленген. Салалардың қызмет ету басымдықтары көрсетілген. Мемлекеттің азық-түлік тәуелсіздігіне қол жеткізу мақсатында аграрлық сектордың отандық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру векторы негізделген. Азық-түлік мәселесін шешуде сыртқы экономикалық мемлекеттік саясаттың бағыттары көрсетілген. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету аграрлық саланы және қайта өңдеу өнеркәсібін тұрақты дамытудың негізгі жолдарының бірі ретінде бағаланады. Азық-түлік қауіпсіздігі үш бірдей міндет кешенінде қарастырылуы тиіс: өндірілген азық-түлік шикізатының оңтайлы саны, оның сапасының жоғары деңгейі, яғни қауіпсіздігі; әрбір өнімнің энергетикалық және тағамдық құндылығы және тұтынудың ұтымды құрылымы.

Алматы облысының ауыл шаруашылығы ресурстарының экономикалық тиімділігін бағалау үшін корреляциялық және регрессиялық талдауды пайдалану мақсаттылығының аспектілері көрсетілген. Жұмыстың мақсаты - нақты бағдарларды қалыптастыру және өндірісті тиімді басқаруды жүзеге асыру мақсатында сапалы ақпаратты дайындау мәселелерін шешу үшін өндірістік функцияларды құру жолымен үлгілеумен үйлесімде корреляциялық-регрессиялық талдауды қолдану аясын кеңейту мүмкіндіктерін теориялық ұғыну. Экономикалық құбылыстардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігі анықталған. Мұндай міндеттерді шешу үшін статистикада корреляциялық және регрессиялық талдаулар кеңінен қолданылады, оларды жүргізу үшін сенімді статистикалық деректері бар факторларды таңдап алады. Облыстың өндірістік әлеуетін басқару тиімділігін бағалаудың жүйелік талдауының теориялық және практикалық принциптері ашылған. Корреляциялық- регрессиялық талдаудың әдістемелік мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін өндірістік функ- циялардың әртүрлі түрлерін құру жолымен зерттеулер жүргізілген. Параметрлерді түсіндірудің стандартты емес жағдайлары талданған. Өндірістік функциялар модельдерін бейімдеу тәсілдері, өндіріс факторларын, ресурстар мен іс-шараларды пайдаланудың нәтижелілігін бағалау әдістерін жетілдірудегі теория мен практиканың қажеттіліктеріне сүйене отырып, практикалық критерийлар негізделген. Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің № АР05130910 гранттық жоба шеңберінде «ҚР Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ресурстық әлеуетін тиімді басқарудағы ақпараттық технологиялар және математикалық әдістер» тақырыбы бойынша зерттеу нәтижелері арқылы дайындалған.

Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік (МЖӘ) саласындағы, оның ішінде аграрлық сектордағы әлемдік тәжірибе бұл құралдың әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген мәселелерді шешуде өзінің артықшылығын дәлелдегенін куәландырады. Қазақстанда МЖӘ дамуын кешенді талдау негізінде оның қазіргі жай-күйіне баға берілген. Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік қағидаттарында аграрлық саланы қоса алғанда, инфрақұрылымдық жо- баларды іске асыруға жеке инвестицияларды тарту практикасының кеңеюі байқалады. МЖӘ тетігі арқылы мемлекет пен бизнестің өзара іс-қимылының қазақстандық және шетелдік тәжірибесі, сондай-ақ оның жобаларын іске асырудың қолданыстағы модельдері мен механизмдері талданған. Ең алдымен жобалық менеджмент құралдарын қолданудың жеткіліксіз деңгейіне байланысты оларды тиімді және уақтылы пайдалануды қамтамасыз етуде проблемалар анықталған. Оларды басқару жөніндегі ұлттық стандарт талаптары шеңберінде жобалық сценарийлерді нақты құрылымдау арқылы осы мәселелерді шешу жолдары ұсы- нылған. Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік жобаларын жоспарлау мен қолдануға қатысты республиканың нормативтік-құқықтық базасы зерделенген. Әлсіз жақтары анықталған және оларды жетілдіру бойынша шаралар әзірленген. Табысты және нәтижелі іске асыруға ықпал ететін негізгі факторлар анықталған. Мемлекеттік секторға кәсіпкерліктің жинақталған басқару тәжірибесін, инновациялар мен ресурстарды тартуға мүмкіндік беретін бағыттар ұсынылған. Жобалық тәсіл тұрғысынан МЖӘ іс-қимыл жасауды жоспарлау және іске асыру бойынша ұсынымдар әзірленді.

Қазақстанның аграрлық секторындағы салааралық экономикалық өзара іс-қимылдың перспективалық бағыттары көрсетілген. Қазіргі жағдайда елдер арасындағы экономикалық қатынастар өндіріс факторларының жедел дамуымен, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы шикізатының, өнімі мен азық-түлігінің қозғалысы үшін ұлттық экономикалардың ашықтығының күшеюімен сипатталады. Мемлекеттердің экономикалық өзара байланысы айтарлықтай аумақтық кеңістік жағдайында тиімді жұмыс істеу үшін инновацияларды пайдалану негізінде экономикалық дамуда жақындасуға әкеп соғады. Өндірістің кооперациясы мен интеграциясына негізделген салааралық ынтымақтастық жекелеген елдерге халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын барынша тиімді пайдалануға, өндірістің мамандануын жетілдіруге, агроөнеркәсіптік кешенде озық тәжірибе мен инновациялық технологияларды қолдануға мүмкіндік беретіні атап өтілген. Ұлттық жалпы ішкі өнімді қалыптастыруда маңызды мәні бар Еуразиялық экономикалық одақ мемлекеттерінің аграрлық саласы талданған. Астық саласының жай-күйі - экономиканың басқа секторлары үшін жүйе құраушы сипатқа ие және республиканың экономикалық әл-ауқатының индикаторы болып табылатын отандық АӨК-нің жұмыс істеу негіздері қарастырылған. Астық өндіру саласының бәсекеге қабілеттілігін күшейту кезінде кеңейтілген өндіріс және астықты терең өңдеу, өзара сауда және экспорт үшін жағдай жасай отырып, елдердің бірыңғай аграрлық саясатын жүргізу кезінде астық саласын дамыту мүмкін болады.

Республика экономикасындағы аграрлық сектордың рөлі және арнайы салық режимі негізінде патенттері бар кәсіпкерлерге салық салу жүйесі, бірінші кезекте, жалдамалы қызметкерлерді пайдаланбай, сондай-ақ жеке кәсіпкерлік нысанында қарастырылған. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес ең төменгі жалақы мөлшерін ұлғайту есебінен салық салу ерекшеліктері көрсетілген. Салық салудың үш оңайлатылған механизміне: шағын және орта бизнес, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар және өндірістік кооперативтер үшін талдау жүргізілген. Салық пен алымдарды есептеудің және төлеудің ерекше жүйесінде фермерлік шаруашылықтар үшін бірыңғай жер салығын пайдалану тәртібі белгіленген. Аграрлық қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар үшін ауыл шаруашылығы өндірісіндегі, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудегі, өткізудегі, ал ауыл шаруашылығы кооперативтеріне қатысты - шаруашылық өнімдерін қай- та өңдеуде және одан әрі пайдалануда салықтық рәсімдер талданған. Бизнес, ғылыми сала және мемлекет арасындағы тұрақты байланысы бар кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасауды, өндіріске инновацияларды енгізуді көздейтін "Цифрлық Қазақстан" бағдарламасы шеңберінде ауыл шаруашылығы өндірушілерінің лизингін қаржыландыру кезінде салықтық жүктемені айқындау үшін қолданбалы жобаларды қолдану ерекшеліктері көрсетілген. Зерттеу нәтижесінде салықтық реттеу әдістері, Қазақстан Республикасының АӨК субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігі жағдайында ауыл шаруашылығы өнімдерінің жекелеген түрлері бойынша сараланған салық жеңілдіктері ұсынылған.

Республиканың ауыл шаруашылығы өндірісіне несие беру механизмінің мәселелері зерделенген, оның тиімді жұмыс істеуіне елдің экономикалық даму қарқыны тәуелді болады. Оны қаржылық қамтамасыз ету мәселелерін шешу аграрлық саясат саласында қойылған міндеттерді іске асыруға ықпал етеді, сондай-ақ аграрлық секторды дамытуды мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығын несиелендіру ерекшеліктері зерттелген. Оның серпіні, Қазақстан Республикасының облыстары бойынша несиелер көлемі талданған. Ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісін несиелендіру жүйесі экономиканың осы саласының объективті ерекшеліктерін: қарызға алынатын ресурстарға қажеттілік, ауыл шаруашылығы өндірушісінің табиғи жағдайларға және басқа да факторларға тәуелділігі әрдайым ескеріле бермейтіні анықталған. Авторлар агроөнеркәсіптік кешенде кредиттік ресурстармен қамтамасыз етудің әлемдік үрдістеріне қаржылық делдалдық нысандарын әртараптандыру (коммерциялық банктердің басым рөлімен); екінші деңгейдегі банктерді неғұрлым сенімді клиент ретінде ірі тауарлық ауыл шаруашылығы өндірісіне бағдарлау; мемлекеттің агроөнеркәсіптік өндірісті несиелеуге тікелей қатысуынан жанама көшу жататынын мәлімдейді. Ауыл шаруашылығы үшін қарыз құралдарын беру мәселелері көрсетілген, олардың ішінде қаржы институттары экономиканың осы секторына несие желісіне мүдделі емес, оған тән жоғары тәуекелдерге байланысты; агробизнесті қаржыландыру ауылдық жерлердегі жоғары операциялық (транзакциялық) шығындарды төмендетеді. Мемлекеттің қолдауымен осы мәселелерді шешу жолдары ұсынылған.

Аграрлық сала ел экономикасында ерекше орын алады, мұнда қызметтің айқын ерекшелігі бар. Бұл саладағы кәсіпкерлік белсенділіктің ерекшеліктерін ескере отырып, оның ұғымына анықтама берілген. Мақалада ауылдық жерлердегі шағын және орта бизнестің қазіргі даму кезеңіндегі экономикалық және әлеуметтік бағыты қарастырылады. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің: шаруа (фермер) қожалықтарының, жеке кәсіпкерлердің, халықтың жеке қосалқы шаруашылықтарының ауыл шаруашылығы өндірісінің көрсеткіштері талданған. Аграрлық секторда кәсіпкерлік бастаманың рөлі көрсетілген. Республикадағы аграрлық бизнесті зерттеудің салыстырмалы талдауы мен жүйелі тәсілі пайдаланылған. Қазақстан Республикасының аграрлық саласындағы кәсіпкерлік қызмет ауыл шаруашылығы өндірісі тиімділігінің тұрақты өсуімен, азық-түлік нарығының, ауылдағы материалдық-техникалық, қаржылық қызметтердің дамуымен, ауыл халқының өмір сүру сапасының жақсаруымен сипатталады. Зерттеу нәтижесінде автор шағын және орта агробизнесті дамыту проблемаларын қорытып, АӨК түпкілікті өнімінің құнын құру тізбегінде орындалатын функцияларды ескере отырып, Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау шараларын анықтаған. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу көбінесе республиканың агроөнеркәсіптік өндірісінің ерекшеліктеріне және тұтастай алғанда оның экономикасына байланысты. Автор қойған негізгі мақсат - аграрлық саладағы шағын және орта бизнес құрылымдарды дамытудың түрлі тәсілдерін талдау.

Қаржылық талдау - ұйымның және аудиттің қаржыларын басқарудың маңызды элементі. Автор кәсіпорындардың қаржылық есептерін барлығы дерлік пайдаланушылар өздерінің мүдделерін оңтайландыру бойынша шешімдер қабылдау үшін қаржылық құралдарды талдау әдістерін - басқарушылық, инвестициялық және басқа да ниеттерді қабылдау мақсатында өндірістік құрылым қызметінің экономикалық жағдайы мен қаржылық нәтижелердің негізгі көрсеткіштерін зерттеуде қолданатынын атап өткен. Неғұрлым кең аспектінің терминдері: кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдау және экономикалық бағалау. Тәжірибеде қаржылық құжаттаманы жүйелендіруді MS Excel кестелерінің немесе арнайы бағдарламалардың көмегімен жүзеге асырады. Әр түрлі көрсеткіштердің, арақатынастың, коэффициенттердің сандық есептері, сапалық бағалау және сипаттама, басқа объектілердің ұқсас деректерімен салыстыру жүргізіледі. Қаржы құралдарын қарау кәсіпорынның активтері мен міндеттемелерін, оның төлем қабілеттілігін, өтімділігін, қаржы қызметінің нәтижелерін және тұрақтылығын, активтердің айналуын (іскерлік белсенділікті) талдауды қамтиды. Қаржылық талдау мүмкін болатын банкроттық ықтималдылық сияқты маңызды аспектіні анықтауға мүмкіндік беретіні көрстілген. Ол аудиторлар, бағалаушылар қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады. Ұйымның қаржылық көрсеткіштерін зерделеуді банктер кредиттер беру туралы мәселені шешу кезінде белсенді пайдаланады; бухгалтерлер және басқа мамандар - жылдық есептілікке түсіндірме жазбаны дайындау барысында пайдаланады. Экономикалық талдау кәсіпорынның қаржылық жағдайының құрылымдық өзгерістерінің динамикасын қадағалауға мүмкіндік береді.

АӨК дамыту бағдарламасының басты бағыттарының бірін іске асыруда аграрлық өндірістің жалғыз ірі ауқымды экспорттық өнімі, ауыл шаруашылығы тауар-өндірушілерінің кіріс көзі, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды роль атқаратын мал шаруашылығын дамытудың негізі болып табылатын астықтың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бірінші кезектегі мән беріледі. Мақалада республикада астық өндірісін жүргізудің табиғи және экономикалық жағдайларының едәуір әртүрлілігі, оның тиімділігі көбінесе аумақтық-салалық еңбек бөлінісімен және аймақаралық алмасумен айқындалады. Алайда ішкі және сыртқы астық нарықтары конъюнктурасының тұрақсыздығы, жоғары темір жол астық жүктерін тасымалдау тарифтеріне өңірге байланысты астық өндіру саласында ұтымды құрылымды қалыптастыруды, оның тиімділігін арттыруды қиындатады. Астық сақтау қоймаларының сыйымдылығын жеткіліксіз пайдалану себептері анықталған (шамамен 50%), бұл өндіріс құнын қымбаттатады. Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің тауарлық астықты сақтауы көбінесе бейімделмеген қоймаларда оның сапа көрсеткіштерін нашарлатады, массаның жоғалуын арттырады, яғни, қазақстандық астықтың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Сонымен қатар елде элеваторлардың жекелеген отандық және шетелдік кәсіпорындардың меншігінде шоғырлануы жүріп жатыр, бұл ретте шетелдік компаниялар республиканың астық өндіретін негізгі аймақтарында орналасқан неғұрлым заманауи және тиімді жұмыс істейтіндерді сатып алуда.

Экономикалық процестердің статистикалық үлгілерін құрудың әдістемелік аспектілері, атап айтқанда - маусымдық факторларды есепке ала отырып, сүтке нарықтық бағаның қозғалысы қарастырылған. Бұрын негізгі нәтижелерді өлшеу үдерісін моделдеу кезінде жоғары оптимистік немесе пессимистік болжамдар орын алатыны байқалады. Модель параметрлері шаруашылық ортаның өзгеруіне өте сезімтал болады. Қостанай облысының ауыл шаруашылығы кәсіпкерлері сататын сүт бағасының динамикасында сәуірден тамыз-қыркүйек аралығында «үлкен сүт» кезеңінде біршама төмен бағалар байқалады. Өз кезегінде, бұл маусымда шаруашылықтарда, әсіресе жеке аулаларда жаппай төлдеу кезеңінде (қыс-көктемнің бірінші жартысы) 2-3 ай лагымен бірге болу керек. Өндірістің маусымдылығына және осы өнімнің құнына жеке қосалқы шаруашылықтар мен шағын коммерциялық кәсіпорындардың нарыққа сүт жеткізудің жалпы көлемінде үстем жағдайы шешуші әсер етеді. Қарқынды мал шаруашылығын дамытумен ғана осы азық-түлік өнімін өткізу көлемін теңестіруді күту керек екендігі көрсетілген. Тізбекті индекстердің негізінде бағаны болжау әдістемесі сүт шикізатының өзіндік бағасын пайдаланатын әдістерге тән көптеген кемшіліктерден айырылған және жоғары дәлдік дәрежесімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, олардың деңгейінің соңғы деректерін негізге ала отырып, сүт бағасының болжамын жедел түзетуге мүмкіндік береді.

Соңғы жылдары Қазақстан мен Ресейде етті мал шаруашылығын дамытуға бағытталған бірқатар мемлекеттік бағдарламалар қабылданды. Бұл мәселе қазіргі уақытта өзекті, өйткені республика осы саланы дамыту үшін ресурстық әлеуеттің бірегей жиынтығына және әлеуетті өткізу нарықтарына ие. Зерттеудің мақсаты осы жобаларды несиелеудің әртүрлі нұсқаларымен және өсірілетін жануарлардың жоғары генетикалық мәртебесін ұстап тұрумен байланысты ет малының табындарын құру кезінде оңтайлы шешімдерді іздеу болып табылады. Мақалада етті мал шаруашылығын дамыту бойынша қолданыстағы бағдарламаларды орындаудың ағымдағы жағдайы қарастырылған. Кеңейтілген ұдайы өндіріс кезінде етті мал табынын қалыптастырудың жоспарлы көрсеткіштері келтірілген. Асыл тұқымды және тауарлық малды өткізудің ықтимал көлемін ескере отырып, несиелік берешекті өтеу кестесі есептелген. Несие қаражатын өтеу мерзімі бар кезде кәсіпорындар алынған төлдердің көп бөлігін нарыққа жіберуге мәжбүр екені анықталған. Авторлар инвестициялық-экономикалық қана емес, селекциялық-технологиялық параметрлерді де бақылау керек деп санайды. Етті мал шаруашылығын тиімді дамыту үшін қайтарым мерзімі көп несиелік ресурстар қоржынын құру қажеттілігі негізделген. Бұл несиелік қамтамасыз ету қажеттілігін азайтуға және шаруашылық жүргізуші субъектілердің ет өнімділігі бағытындағы мал табындарын кеңейтіп, ұдайы өндірісті ынталандыруын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Республикада сүт және сүт өнімдері нарығының дамуының негізгі үрдістері көрсетілген. Әр түрлі шаруашылық нысанындағы ірі қара малдың саны талданған. Сүт бағытындағы мал басының өсу динамикасы, 1 сиырға орташа сауу есептелген. Соңғы жылдары жемшөп дақылдары алқаптарының ұлғаюымен негізделген оның өнімділігін арттыруға баса назар аударылған. Сүт және қайта өңдеу өнімдерін өндіруге талдау жүргізілген. Қайта өңдеу кәсіпорындарында сүт өнімдерін шығару бойынша шикізаттың жетіспеуі, оның сапасының төмендігі, ұсақ жеткізушілермен жұмыс істеу, сапасыз жолдар байқалады. Экологиялық қауіпсіз сүт және қайта өңделген өнім өндіруде ұсақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің тиімсіздігі атап өтілген. Қазіргі уақытта сүт және экологиялық таза сүт өнімдері нарығын дамыту қажеттілігі халықтың дұрыс тамақтануға деген сұранысының жоғарылығымен дәлелденуде. Авторлар республикада сүт саласын дамыту үшін, бірінші кезекте, оны технологиялық қайта жарақтандыру, өнімді өндіру, қайта өңдеу және сату үшін кластерлік құрылым құру, ауыл шаруашылығы шикізатының бірлігіне ақшалай мәнде оның түпкілікті шығуын ұлғайту, шаруашылық жүргізудің әртүрлі нысандарының агроөнеркәсіптік интеграциясын дамыту, отандық өндірушілерді мемлекеттік қолдау қажет деп санайды. Қазақстандық өндірушілерге саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін шикізат сапасын арттыруға назар аудару керек.

Халық шаруашылықтарында - шаруашылық жүргізуші субъектілердің сүт өндірісі талданған. Күнделікті тамақтану мен адам денсаулығына пайдалы осы өнімге ерекше көңіл бөлінген. 2011-2018 жылдардағы статистикалық деректер негізінде республиканың өңірлері бойынша шаруашылықтың барлық санаттарында сүт өндіру көлемінің серпіні ұсынылған. Осы кезеңде үлесі 80% - ды құрайтын үй шаруашылықтарында өндірілген осы сүт өнімінің көрсеткіштеріне талдау берілген кесте көрсетілген. Түркістан облысының ауыл тұрғындары арасында жеке аулаларда сиыр сүтін өндіру бойынша сауалнама жүргізілген. Нәтижесінде отбасының орташа мөлшері, мал басының саны, жем-шөп ысырабы анықталған. Бір сиырды ұстау шығындары, азықтандыру рационы және жем түрлері туралы алынған ақпарат зерттелген. Жеке қосалқы шаруашылықтарда сүт өткізудегі проблемалар көрсетілген, мысалы, оны талдау кезінде микробиологиялық стандарттарға сәйкессіздік анықталған. Бактериялардың болуымен, төмен бағамен сатылатын төмен сортты сүт шикізаты бар тікелей байланыста сауу орын алады. Сүт өнімдерінің сапасын арттыру, оны жинау мен өңдеуді жақсарту үшін халық шаруашылықтарын, сондай-ақ ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарымен кооперациялау ұсынылған. Тек кооперация ғана нарықтық субъектілер ретінде үй шаруашылықтарының бәсекеге қабілеттілігін және тұрақты жұмыс істеуін арттыру үшін нақты мүмкіндіктер ашады.

Ұзақ мерзімді болжамдарға сәйкес, әлемдегі халық санының өсуі нәтижесінде азық-түлікті тұтыну қарқыны орташа есеппен жылына 1,2% - ға ұлғайған. Сондай-ақ азық- түлік тауарларының саудасы да артады. Демек, ауыл шаруашылығы даму үшін үлкен резервке ие және жоғары әлеуетке ие. Мақалада тауашалық өнімдердің әлемдік нарығын кеңейтудің өзектілігі, серпіні және перспективалары ашылады. Авторлар рапс, зығыр, жасымық сияқты дақылдарға назар аударды. Олардың әлемдік нарығының жай-күйі, үрдістері мен болжамдары көрсетілген. Қазіргі уақытта қандай да ауыл шаруашылығы дақылдарын тауашалы деп санайтын бірыңғай пікір жоқ. Кейбір сарапшылар оларға одан әрі терең өңдеуді талап ететін және аралас салаларда пайдаланылатын ауыл шаруашылығы өсімдіктерін жатқызуды ұсынады, басқалары тауашаға дәнді және майлы дақылдарды жатқызады. Олардың ассортиментін ұлғайту - дүниежүзілік ауыл шаруашылығы нарығын дамытудың тренді болмақ. Астық өндіру кезіндегі жағдай мынадай, көбінесе аграршылар шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін де, ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін де өндірісті әртараптандырудың, қайта өңдеу мен экспортты әртараптандырудың перспективалы бағыттары бар рентабельді тауашалық дақылдарға басымдық бере отырып, бидайға арналған егіс алқаптарын қысқартады. Әлемдік нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігі тауаша дақылдардың, экологиялық таза және жоғары рентабельді әлеуетінің есебінен қамтамасыз етіледі.

Шығыс Қазақстан облысы майлы дақылдар нарығының қазіргі жағдайы -елдегі негізгі тұқым жеткізуші, сондай - ақ май өңдеу кәсіпорындары үшін шикізат зерттелді. ШҚО май саласының 2014-2018 жж. дамуына мынадай экономикалық құрамдауыштар бойынша талдау жасалды: жалпы жинау, өнімділік, егіс алаңы, орташа жылдық өндірістік қуаттарды пайдалану деңгейі, өндіріс және тұтыну, экспорт және импорт көлемі. Өндіріс және қайта өңдеу үшін маңызды ресурстар мен шикізат көздері болып табылатын майлы дақылдар түрлері бойынша өсімдік майын өндіру көлемі ұсынылған. Облыстың май саласының негізгі проблемалары анықталды, оның қызметіне сыртқы орта факторлары, сондай-ақ оның сандық және сапалық көрсеткіштеріне елеулі әсер етеді, және оларды шешу жолдары ұсынылған. Ішкі және сыртқы өткізу нарықтарын дамыту перспективалары көрсетілген. Аймақтың және республиканың май өнеркәсібінің тиімділігін арттыру, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты маңызды проблемаларды шешу, атап айтқанда, өндірістік циклді қалыптастыру мақсатында сапалы шикізат (май тұқымдары) алу қажеттілігі байқалады: селекция - май тұқымдарын өсіру-сақтау, қайта өңдеу. Ауыл шаруашылығы өндірушілерін сапалы тұқымдармен және қазіргі заманғы техникамен (субсидиялау, несие беру) қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қолдау көрсетудің орындылығына; жоғары сапалы майлы дақылдар тұқымдарын әкетуге бақылауды арттыру, соңғы өнім (өсімдік майы) экспортын ынталандыруға екпін жасалған.

Мақала Қазақстанның ауыл шаруашылығы кооперативтерін қаржылық қамтамасыз ету мәселелеріне арналған. Олардың үй шаруашылықтарын қолдаудағы рөлі қарастырылған. Ұжымдық кәсіпорындарға қаржылық көмек көрсету шараларын қамтитын мемлекеттік бағдар- ламаларды іске асырудың өзектілігі негізделген. Қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін қосымша тарту қажеттілігі анықталған. Республиканың оңтүстік және шығыс өңірлері басым болып табылатын жаңа кооперативтік құрылымдарды қалыптастыру саласындағы көш- басшылар анықталған. Қазақстанда тіркелген өндірістік кооперативтердің саны, сондай-ақ ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қорының (бұдан әрі-Қор) қаржы қаражатын алу үшін мақұл- данған өтінімдер саны талданған. Ауыл шаруашылығы саласындағы кооперативтерді қаржы- лық қолдауды көздейтін ҚР АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдар- ламасының бағыттары: жалға алудың және ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдықтарын сатып алуға инвестициялық субсидиялар алудың, ауыл шаруашылығы кооперативтері ауди- торларының бірлестіктерін құруға мемлекеттік көмек алудың басым құқығы, сондай-ақ «ҚазА- гро "ҰБХ» АҚ еншілес ұйымдары тарапынан несиелендірудің қарапайым критерилері бар жеңілдетілген несиелері көрсетілген. Қордың ұжымдық кәсіпорындарды жеңілдікпен несиелеу бағдарламалары қарастырылған. Кооператив мүшелерінің еңбек өнімділігін арттыруға, өнімді сатудан және қызмет көрсетуден түскен түсімнің өсуіне, негізгі құралдарға инвестициялар көлемінің артуына ықпал ететін аграрлық кооперацияны дамыту мәселелерін шешу жолдары ұсынылған.

Ауыл халқының қол жеткізген өмір сүру деңгейі талданып, елдегі осы үдерістердің дамуына баға берілген. Адам әлеуетінің маңызды көрсеткіштері ретінде физикалық жағдайлар (демография, білім беру, денсаулық, тұрғын үй мәселелері, жұмыспен қамту және табыс) қаралған. Талдау өмір сүру сапасының индексіне кіретін кейбір өлшемдер бойынша республика Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының елдерімен салыстырған- да орташа мәндерге әлі жақындамағанын көрсеткен. Әлеуметтік-экономикалық статистиканың негізгі көрсеткіштері өмір сүру деңгейінің компоненттеріне енгізілген әрбір ауыл тұрғындарының материалдық әл-ауқатының бір аспектісінің сандық немесе сапалық сипаттамасын көрсетеді, бұл ретте аймақтардың экономикалық даму деңгейін айқындаушы фактор болып табылады. Бәсекеге қабілетті экономика негізінде ауыл халқының әл-ауқатын арттыру мәселелесін шешудің өзектілігі көрсетілген. Олардың жоғары үлес салмағын, халық табысының әлеуметтік-экономикалық біркелкі еместігін, «перспективті емес» ауылдардың қысқаруын ескере отырып, ауылдық аумақтарды тұрақты дамыту механизмін іске асырудың маңыздылығы анықталған. Өмір сапасын бағалау мәселесінің кең зерттелуіне қарамастан, ауыл тұрғындары мен олардың аумақтарының ерекшеліктерін ескеретін бірыңғай ғылыми негізделген әдістеме жоқ екендігі анықталған. Ауылда өмір сүру жағдайын жақсарту, ауыл тұрғындары үшін өмір сүруге лайықты жағдай жасау, ауылдық тұрмыс мәдениетін арттыру және өмір салтын жақсарту бойынша ұсыныстар берілген.

Қазақстанның АӨК экспорттық әлеуетінің проблемалары зерделенген, макроэкономикалық көрсеткіштер мен аграрлық сектордың ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен экспорттауға қатысты жай-күйі талданған. Отандық агроөнеркәсіп кешенінің әлсіз және күшті жақтары анықталған. Негізгі экспорттық тауарлар - бидай, арпа, жүгері және майлы дақылдар мен Ресейдің, Өзбекстанның, Қырғызстан мен Тәжікстанның экспорттық нарықтары басымдыққа ие. Сонымен қатар, кемшілік ретінде елдің сыртқы сауда айналымындағы ауыл шаруашылығы өнімдері импортының жоғары үлесін атап өтуге болады, бұл ішкі өндірістің төмен деңгейімен байланысты, нәтижесінде азық-түлік тауарларының кейбір түрлері бойын- ша импортқа тәуелділік орын алады. Азық-түлік өсімінің орташа жылдық қарқыны халықтың тұтынуы мен қаржылық кірісінің өсуіне сәйкес келмейтіндігі анықталған. Нарық тапшылығы импорт есебінен жабылады, ал оның ішкі тұтынудағы үлесі айтарлықтай жоғары. Жүргізілген талдау негізгі себептер агроөнеркәсіптік өндірістің шикізаттық бағыттылығымен, өндірістік қуаттардың толық жүктелмеуімен, инновациялық технологияларды енгізудің төмен деңгейімен және әлсіз техникалық жабдықталуымен байланысты екенін көрсеткен. Қайта өңдеу өнеркәсібін одан әрі дамыту, ауылдық жерлердің инфрақұрылымына инвестиция салу және мемлекеттік-жеке меншік әріптестікті дамыту есебінен шағын және орта агробизнес субъектілерін қаржыландыруға қолжетімділікті арттыру бойынша ұсыныстар берілген.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде шағын және орта кәсіпкерлікті (бұдан әрі ШОК) мемлекеттік реттеу, қолдау ерекшеліктері қарастырылған, оларда кәсіпкерлердің мүдделерін қорғайтын, үкіметтік бағдарламалардың орындалуын қадағалайтын арнайы мемлекеттік ұйымдар құрылған. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау заңнамалық-құқықтық және қаржылық базаларға, ұйымдастыру-экономикалық шараларға және ғылыми зерттеулерге сүйенетіні белгіленген. Қолдаудың кең таралған екі түрі көрсетілген: шағын және орта бизнесті дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламаларын заңнамалық белгілеу және оның құрамдас бөлігін мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік басымдықтарға қосу. АҚШ-та агробизнестің Конгрестің арнайы комитеттері, шағын бизнес істері жөніндегі әкімшілік, аймақтық қауымдастықтар жүйесі, аграрлық кәсіпкерліктің инкубаторлары арқылы мемлекеттік құрылымдарға ұйымдастырылатыны және интеграцияланатыны көрсетілген. Орта және шағын бизнестің барлық салаларда тиімді жұмыс істейтін және бәсекелестікті дамытудағы нарықтың ең белсенді және тұрақты элементі болып табылатын Жапонияда мемлекеттің шағын және орта кәсіпорындарға қатысты оларды жаңғырту мен қызметті басқаруға жәрдемдесу жөніндегі негізгі рөлі заңнамалық түрде бекітілген. Аграрлық бизнесті кеңейту бағдарламасы қабылданған Ұлыбританияның тәжірибесі ұсынылған. Қазақстанда табысты іске асырылып жатқан «2017- 2021 жылдарға арналған нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамыту», «Бизнестің жол картасы-2020» мемлекеттік бағдарламаларының мәні анықталған.

Өңірлердің дамуы экономикалық өсуді, ел халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруды қамтамасыз етеді. Бәсекелестікті күшейту жағдайында аймақтық субъект аймақаралық алмасуда және әлемдік нарықта бәсекелестік қатынастарға кіретін дербес субъектке айналады. Аймақтық дамуды басқару өзіне-өзі жеткіліктілікті қамтамасыз ету үшін реттеудің ресурстық моделінен инновациялық үлгіге көшу қажеттілігіне байланысты жетілдіруді қажет етеді. Экономиканың жаһандануы нәтижесінде аймақтар өзара тығыз іс-қимыл жасайды. Инновациялық саясатты қалыптастыру мен іске асырудың шетелдік тәжірибесін зерделеу - дамыған индустриялық елдерде әлеуметтік-экономикалық дамудың өңірлік бағдарламалары жалпымемлекеттік бағдарламалардан бұрын әзірленіп, іске асырылатын ерекшеліктерін анықтады. Бұл мемлекеттердің дамыған ауыл шаруашылығы бар, олардың ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейіне елдің әл-ауқаты тәуелді болады. Маңызды бағыттардың бірі АӨК-ні цифрландыру болып табылады, оның шеңберінде ең жоғары тиімділікті қамтамасыз ететін нақты егіншілік элементтерін және "ақылды фермаларды" енгізуге басты назар аударылған. Республика саласын цифрландыру мемлекеттік статистикалық есептің шынайылығын арттыруға, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру көлемін және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыратын жоғары технологияларды енгізуді ынталандыруға, жоғары өнімділік, болжамдылық және өзгерістерге, оның ішінде климаттың ауытқуына байланысты болып жатқан өзгерістерге бейімделу қабілетіне тән жүйелер құруға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде азық-түлік қауіпсіздігі, табыстылық пен тұрақтылық деңгейінің өсуіне ықпал етеді.