Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді дамытудың өзектілігі мен басымдылығы және оның экспорттық әлеуетін арттыру негізделген. Алматы облысының ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу салаларының қазіргі жай-күйіне талдау жүргізілген. Облыстың АӨК негізгі салаларында (сүт, ет, қызылша, май және т.б.) қайта өңдеу кәсіпорындарының әлеуетіне баға берілді. Қайта өңдеу өнеркәсібінің қызметі талданды,шикізат базасын, қайта өңдеу бойынша кәсіпорындардың өндірістік қуаттарының ерекшеліктері мен даму беталыстары анықталды. Олардың дамуын тежейтін проблемалар анықталды: халық шаруашылықтарына өндірістің шоғырлануы, шикізаттың қанағаттанарлықсыз сапасы; маусымдылығы және оның бір жыл ішінде қайта өңдеу кәсіпорындарына біркелкі түспеуі, ауыл шаруашылығы тауарөндірушілері, қайта өңдеу өнеркәсібі мен сауда арасындағы өзара байланыстың болмауы. Авторлар атап өткендей, көтерме-тарату орталықтары ерекше өзектілікке ие болуда, олардың басты міндеті шаруашылық жүргізудің кез келген нысанындағы тауарөндірушілердің ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізуге қол жетімділігі болуы тиіс. Өткізу қызметінің күрделі жағдайлары, әсіресе шаруашылық жүргізудің шағын нысандары үшін бір тауар ағымында барлық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің күш-жігерін жақындастыру және тұтынушыларды бәсекеге қабілетті өніммен қамтамасыз ету мақсатында кооперация мен логистикалық орталықтар құру қажеттілігіне алып келеді.

Авторлар қазіргі жағдайда ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге, халықтың өмір сүру деңгейінің өсуіне, ауыл шаруашылығының инновациялық даму жолына көшуіне, ауыл еңбегін ынталандыруға, ішкі және әлемдік нарықтардағы аграрлық сектордың рөлін арттыруға, Қазақстанның әлемдік экономикалық жүйеге белсенді кірігуіне негізделген аграрлық саясаттың басымдықтарын SHAPE \\* MERGEFORMAT айқындау өзекті екендігін атап өтті. Ауыл шаруашылығы өндірісіне инвестицияларды елеулі ұлғайту, мемлекеттік сатып алуды енгізу, АӨК-де ауыл шаруашылығы техникасы мен технологиялық процестерді жаңғырту қажеттілігі көрсетілді. Терең қайта өңдеу өніміне қазіргі импортқа тәуелділік елдің агроөнеркәсіптік кешенінің пайдаланылмайтын ресурстары туралы куәландыратыны анықталған. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының инвестициялық тартымдылығын бағалау әдістемесі олардың қаржылық жай-күйін талдаумен шектеледі және ресурстық әлеуетті пайдалану тиімділігін ескермейді. Инвестициялаудың қаржылық механизмінде өтелімділік кезеңінің ұзақтығын және тәуекелдерді ескеру қажет. Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің тиімді шараларының қажеттілігі және аграрлық салада бәсекелестік ортаны қалыптастыру туралы қорытынды жасалған.

Аңдатпа. Қазақстанның агроөнеркәсіп кешеніндегі инвестициялық белсенділік, инвестиция тарту мәселелері қарастырылған. Республика облыстары бойынша олардың түсімдерінің серпіні мен көлемі талданған. Жеке инвестициялар үшін саланың инвестициялық тартымдылығын зерделеу нарықтық тетіктердің, қаржыландырудың тең жағдайлары мен қол жетімділігінің, салаға несие беруге қабілетті кәсіби қатысушылардың болмауы, жеке капиталдың келуіне кедергі келтіретінін анықтады. Инвестициялық процеске оң әсер ететін факторлар анықталды. Нарықтық қатынастар жағдайында мемлекет баға белгілеудің ғылыми негізделген тетігін, икемді несиелік, салық саясатын, лизингтік қызметтердің өсуін, кәсіпкерлік қызметті ынталандыруды, мақсатты мемлекеттік қаржыландыру кезінде инвесторларға жеңілдіктер беруді, инвестициялаудың басым бағыттарын, күрделі салымдардың индикативтік жоспарларын әзірлеуді қамтамасыз етеді. Инновациялық технологияларды пайдалану негізінде аграрлық секторды қарқындату ғана өндіріс көлемі мен өнім сапасын арттыруға, ауыл халқының қажетті өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретіні көрсетілген. Республиканың ауыл шаруашылығы өндірісін талдау барынша ырықтандырылған сыртқы саудадағы экономиканың ашықтығына қарамастан, жекелеген салалар тиімділігінің жеткіліксіз дәрежесімен жұмыс істейтінін анықтады.

Өндірушілерден тұтынушыларға дейінгі технологиялық тізбек бойынша астық және оны қайта өңдеу өнімдерінің қозғалысына қызмет көрсететін ауылдық тауар өндірушілер, астықты дайындау, сақтау, өнеркәсіптік қайта өңдеу және әртүрлі құрылымдар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдар болып табылатын, субъектілер арасындағы экономикалық қатынастарды қамтитын экономикалық жүйе ретіндегі астық нарығы қарастырылған. Астық және астық өнімдері кез келген елдің экономикасында жоғары сұранысқа ие, өйткені оны азық-түлік тауарларын өндіру және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін шикізат ретінде пайдаланады. Шаруашылық байланыстармен және айырбастау қатынастарымен байланысты астық нарығын мемлекеттік реттеу шаралары қарастырылған. Қазақстанның ДСҰ-ға, Еуразиялық экономикалық одаққа қатысуы кезінде мемлекет отандық ауыл шаруашылығы өндірушілерінің, сауда-сатып алу, нан дайындау, астық өңдеу кәсіпорындарының қызметі үшін нан өнімдерін тұтынушылар мүддесіне қажетті жағдайлар жасайды. Көптеген елдерде астық нарығындағы мемлекеттің рөлі көрсетілген. Астық пен оның негізінде өндірілген өнімдерді өндіруді, тұтынуды, бөлуді және айырбастауды басқару жөніндегі ұйымдастырушылық, экономикалық, қаржылық және техникалық міндеттер көрсетілген. Мемлекеттік деңгейде нарықты реттеуді, республиканың ЕАЭО-ға қатысуы жағдайында әлемдік деңгейге сәйкес келетін стандарттар жүйесін әзірлеуді және пайдалануды қамтамасыз ететін функциялардың маңыздылығы атап өтілді.

Үш блокта ұсынылған ресурстық қамтамасыз ету негізінде аграрлық саланың тиімділігін қалыптастыратын көрсеткіштер жүйесі қарастырылды: ресурстармен қамтамасыз ету көрсеткіштері, олардың тиімділігі және осы үдерістің синергетикалық әсері. Жерді пайдалану тиімділігінің ең үлкен индексіне оңтүстік өңірдің егістік жерлерінің үлкен алаңдары, қолайлы табиғи-климаттық жағдайлары (жоғары жылу режимі, ұзақ вегетациялық кезең), өнімділігі жоғары ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге мүмкіндік беретін суармалы жерлері бар облыстарында қол жеткізілді. Ауыл шаруашылығы құрылымдарын материалдық-техникалық қамтамасыз етудің төмен проблемасы қазіргі уақытта шешілмеген күйінде қалып отырғандығы анықталған. Соңғы жылдары минералды және органикалық тыңайтқыштармен тыңайтылған жалпы алаң орташа алғанда 9,5%-дан аспайды, 1 га дақылдарды егуге арналған тыңайтқыш енгізу мөлшері өте төмен болып қалуда, бұл ауыл шаруашылығы жануарларының барлық түрлері санының күрт қысқаруына байланысты органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігімен және минералды тыңайтқыштардың қымбат болуымен түсіндіріледі. Ауыл шаруашылығы өндірісін ресурстармен қамтамасыз ету деңгейін көрсететін 10 көрсеткішті қамтитын нәтиже көрсеткіштері кешені анықталған. Салыстырмалы кешенді есептер - солтүстік өңір - аграрлық ресурстармен неғұрлым қамтамасыз етілген, алайда оңтүстік өңірде дақылдарды қарқынды өсіру өндірістің ең көп тиімділігіне және тиісінше аграрлық сектор ресурстарын пайдаланудың неғұрлым жоғары деңгейіне ықпал ететінін көрсетті.

Республика халқы үшін азық-түліктің экономикалық қолжетімділігін арттыру мәселелері анықталған. Кірістер, олардың түсімдер көздері бойынша құрылымы, елдегі және өңірлердегі азық-түлік шығындары, халық топтары бойынша талданды. Табыстың негізгі көзі еңбек қызметінен түсетін табыс болып табылады, оның табыс құрылымындағы үлесі тұтастай бірте-бірте қысқарады, ал мемлекет халықтың нақты қолда бар табысын ұлғайту мақсатында әлеуметтік трансферттерді ұлғайтады. 2017 жылғы экономикалық қызмет түрлері бойынша халықты жұмыспен қамту құрылымы анықталған. Негізгі жұмыспен қамтуды сауда, ауыл, орман және балық шаруашылығы, білім беру, құрылыс салалары қамтамасыз ететіні көрсетілген. Республика халқының, сондай-ақ неғұрлым кедей және бай ауыл және қала тұрғындарының топтары бойынша негізгі тағам өнімдерін тұтынудың қалыптасқан деңгейі талданған. Тұтыну шығындарының құрылымында азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі жоғары және 2017 жылы 46,6%-ды құрады, ол қалалық және ауылдық тұрғындары арасында, сондай-ақ аймақтарда ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының халқы үшін азық-түлікке қол жетімділікті арттырудың негізгі факторы ретінде халықтың табысының өсуін қамтамасыз ететін іс-шаралар ұсынылды.

Маркетингтік зерттеулер маркетинг-менеджмент ақпаратының кіші жүйесі ретінде аграрлық нарықты дамыту жағдайында кәсіпкерлік тәуекелді басқару мен төмендетудің тиімді шешімдерін қабылдаудың объективті алғышарттарының жиынтығын қарастырады. АӨК-де маркетинг-менеджмент жүйесін құру кезінде нарық конъюнктурасын зерттеу негізінде нарықтық ортамен белсенді өзара іс-қимыл жасайтын маркетингтік қызмет әдістері бөлінген. Маркетинг-менеджмент кәсіпорынды, тұтынушыны, нарықтарды іздеу деректері көмегімен, нарықтық мүмкіндіктер, маркетингтік функцияларды бағалау арқылы байланыстыратын бағыт ретінде ұсынылған. Зерттеу барысында тапсырысты қалыптастыру кезеңіндегі өзара іс-қимылдың тиімділігі маркетингтік проблеманың нақты тұжырымдалуымен және өзектілігімен анықталатыны көрсетілген. Орындаушының зерттеудің негізгі бағыттары мен әдістерін таңдауы - АӨК-дегі маркетинг-менеджмент жүйесінің алмасу үдерістері тиімділігінің басты факторы болып табылады. Аграрлық экономиканың проблемаларын және тұтынушылардың және тауар өндірушілердің өзара байланысының ерекшеліктерін талдау маркетинг-менеджменттің ұйымдық-экономикалық механизмінің агроөнеркәсіптік өндіріс жағдайларына жылдам ден қою қажеттілігін негіздейді. Маркетингтік проблеманы қалыптастыру процесінде АӨК кәсіпорны нарық қажеттіліктері мен меншікті өндірістік-өткізу мүмкіндіктері арасындағы байланысты тауып, қанағаттануы кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық әсерін қамтамасыз ететін әлеуетті тұтынушылардың қажеттілігін анықтау қажет.

Украинадағы органикалық нарықтың даму кезеңдері талданған. Органикалық ауыл шаруашылығы қазіргі уақытта осы елде аграрлық саладағы экологиялылық, экономикалық орындылық және әлеуметтік әділеттілік деңгейін арттырудың негізгі бағыттарының бірі ретінде позицияланады және қоғам мен табиғат дамуының экологиялық, экономикалық және әлеуметтік факторлары арасындағы тепе-теңдікті жақсартудың неғұрлым прогрессивті және инновациялық тәсілі болып табылады. Авторлар органикалық шаруашылықтар санының және олардың ауыл шаруашылық алқаптарының өзгеру динамикасын егжей-тегжейлі зерттеген. Органикалық өнімдерді тұтынудың украиндық ішкі нарығының дамуына талдау жасалған, сондай-ақ Украинадан сертификатталған органикалық өнім экспортының серпіні зерттелген. Украиндық органикалық өнімдер экспортының құрылымы мен географиясының кеңейтілген сипаттамасы ұсынылған. Органикалық өндірісті қолдаудың қазіргі жүйесі зерттелген және аграрлық кәсіпорындардың жұмыс істеуінің инвестициялық-инновациялық моделін қамтамасыз ету, органикалық өнімнің әлемдік нарығында украиндық агроөндірушілердің бәсекелестік позициясын нығайту және мемлекеттің халықаралық экономикалық кеңістікке кірігуін жандандыру мақсатында органикалық нарықты дамыту шаралары ұсынылды.

Отандық экономиканың өсу қарқынын ескере отырып, жаңа логистикалық технологияларды пайдалану қажеттігі туындайды. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының едәуір бөлігі уақыт пен ресурстардың аз шығынымен мақсатқа жету үшін логистика негізінде өз қызметін құруға ұмтылады. Логистикалық диагностика басқарушы жүйенің жай-күйін жедел талдауды, материалдар ағынын реттеуді және ұйымдастыруды, шешімдер қабылдауды, сондай-ақ логистикалық жүйені дамыту бойынша деректерді жоспарлауды көздейді. Мақалада агроөнеркәсіптік өндірістегі логистика жүйесін диагностикалық талдау ұсынылған. Техникалық диагностика мәселелері анықталған. Логистикалық механизмнің құрылымдық схемасы берілген. Ішкі және сыртқы ортаның өндірістік-өткізу жүйесі параметрлерінің динамикасына әсері көрсетілген. Диагностикалық зерттеулердің кезеңдері белгіленген. Жанар-жағар май материалдарын, тұқымдарды, электр энергиясын, суармалы суды, минералды тыңайтқыштарды (ABC) диагностикалаудың тиімділігі қарастырылған. Олардың әрқайсысы бойынша айналым есептелген, ол шығындардың жылдық деңгейінің төмендеуін куәландырады. "Абзал және К" серіктестігінің деректері негізінде сатып алу кезіндегі шығын көлемі есептелген. Логистикалық әдістердің артықшылықтары талданған. Материалдық ағындарды оңтайлы басқару базасында дайын өнімді бөлу жүйесі (жабдықтау, жинау, тасымалдау) көрсетілген. ABC талдауы логистикалық желіде шығындарды азайтуға және кірістерді ұлғайтуға бағытталған әдіс ретінде ұсынылған.

Ауыл шаруашылық кәсіпорындарындағы стратегиялық жоспарлаудың мәні, оның маңызы және бәсекелестік орта жағдайындағы ерекшеліктері қарастырылған. Ол ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қызметінде белсенді қолданыла бастады. Қазіргі уақытта стратегиялық жоспарлау - оларды дамытудың неғұрлым перспективалы бағыты, бір жүйеге өндірістік, жобалық, маркетингтік және қаржылық функцияларды қосуға мүмкіндік береді. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі мәні - перспективалы модельдеуде, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мақсатын анықтауда және оның ұзақ мерзімді даму тұжырымдамасын қалыптастыруда екені анықталған. Стратегиялық жоспарлау жүйесі талданған: еуропалық, солтүстік америкалық, азиялық. Нарықтық жағдайға стратегиялық талдау жүргізу схемасы көрсетілген, кәсіпорынның ұзақ мерзімді стратегиясының үш негізгі кезеңі бөлінген. Стратегиялық жоспарлауды іске асыруды толық бағалау үшін SWOT-талдауға жинақталған әлсіз және күшті жақтары, мүмкіндіктері мен қауіптері, тәуекелдері анықталған. Balanced Scorecard жүйесіне сәйкес стратегиялық жоспардың тиімділігіне баға берілген. Мынадай проблемалар көрініс тапқан: жабдықтың тез ескіруі мен тозуы; ауыл шаруашылығы қызметіндегі жоғары тәуекелдер; білікті мамандардың кетуі; инновациялық технологияларды пайдаланудың жеткіліксіз деңгейі.

АӨК экономикасының ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің рөлі, агробизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру, республиканың 2017-2021 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік кешенінің мақсаттары мен міндеттері, аграрлық саланы цифрландыру және өнім экспортының көлемін ұлғайту мәселелері көрсетілді. Қазақстанның аграрлық секторын дамытудың негізгі көрсеткіштеріне талдау жасалды. Агроөнеркәсіптік өндіріс субъектілері үшін қаржыландырудың қол жетімділігі; капитал бойынша Базель келісімінің талаптарының күшіне енуі нәтижесінде скорингтік рәсімдерге деген қызығушылықтың өсуі; несие беруге қабілетті клиенттерді тартудың неғұрлым тиімді тәсілі ретінде скоринг - әдісті пайдалану арқылы ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді субсидиялау тетігін жетілдіру және шығындарды бақылау мүмкіндігін сақтау мәселелері қаралды. Кешенде ол несие беру, сақтандыру және субсидиялау құралдарын пайдалануға мүмкіндік беретіні анықталған. Бәсекеге қабілетті аграрлық өндірісті дамытуда мемлекеттік қолдау мен жоспарлауды алатын шаруашылық субъектілері мен олардың бірлестіктері туралы "байланысты қаржы өнімдерінің" рөлі белгіленді. Жергілікті атқарушы органдардың белсенді қатысуымен субсидияларды бөлу және пайдалану тиімділігін бағалау жөніндегі ұйымдастыру схемаларын құру бюджет қаражатын оңтайлы пайдалануға ықпал ететіні анықталған.

Шағын кәсіпорындардың көрсеткіштері талданған, оның ішінде АӨК саласындағы қызметті жүзеге асыратын, өндіріс факторларының өзара тәуелділік технологиясын сипаттау үшін өндірістік функция қарастырылды. Осы мақсатта Кобба-Дуглас функциясы қолданылған, ол өндіріс көлемінің және оның негізгі факторларының - еңбек пен капиталдың жиынтық тәуелділігін көрсетеді. Мақалада өндірістік функцияны құруда уақытша қатарлардың көрсеткіштерін қолдану негізінде Кобба-Дугластың үшфакторлы өндірістік функциясы қарастырылған, оның параметрлері ең аз квадрат әдісімен есептелген, ал факторлардың әсер ету дәрежесін салыстыру үшін байланыс күшінің салыстырмалы көрсеткіші - корреляция коэффициенті қолданылған. Кобба-Дугластың барынша егжей-тегжейлі жазылған функциясын қолдану экономиканың түрлі салалары мен қызмет салаларының шағын бизнес кәсіпорындарын дамытуға инвестициялар тартуды қамтамасыз етеді. Осы өндірістік функ- цияның ерекшеліктерін ескере отырып, экономикалық талдау нәтижесінде шағын кәсіпорындар қызметкерлері мен негізгі капиталға инвестициялар санының тауарлар өндірісі мен көрсетілген қызметтер деңгейіне әсері айқындалған. Ресурстардың ауыспалы шамаларын өнім өндіру көлемімен байланыстыратын есептелген баланстық қатынастар көптеген регрессия мен детерминация коэффициенттерінің шамаларын растайтын факторлар үлгілеріне енгізілген өзгерістерге оның талдамалық тәуелділігін анықтауға мүмкіндік берді.

Еліміздің және халықтың азық-түлік қауіпсіздігін азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етудегі агроөнеркәсіптік кешеннің рөлі қарастырылды. Алайда айналым қаражатының маусымдылығы, бірқалыпты қозғалысы олардың АӨК кәсіпорындарында жетіспеушілігін тудырады, сондықтан олар көбінесе несие ресурстарына мұқтаж. Ауыл шаруашылығы өндірісіне несие берудің салалық және ішкі салалық ерекшеліктері талданған: капиталды көп қажетсіну және салыстырмалы түрде төмен қор беру, шығындар мен табыс алу кезеңдерінің уақыты бойынша сәйкес келмеуі, технологиялық циклдің ұзақтығы, өндіріс процесінің үздіксіздігі және ауыл шаруашылығына тән ұдайы өндіріс, айналым қорларының ұзақ айналымы, ерекше кепілмен қамтамасыз ету, басқа салалармен салыстырғанда несие беру үшін ауыл шаруашылығы өндірушілерінің неғұрлым қолайлы жағдайын анықтайтын табиғи-климаттық жағдайлармен, өсімдіктер мен жануарлардың тыныс-тіршілігімен тығыз өзара байланыс. Аграрлық секторда несиелік қатынастардың дамуына кедергі келтіретін мәселелер көрсетілген: несиені пайдаланғаны үшін жоғары пайыздық мөлшерлемелер, несие қабілеттігін талдаудағы қиындықтар, әртүрлі мерзімді несиелердің қажеттілігі, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың жеткіліксіздігі. Агроөнеркәсіп өндірісінде тәуекел- дерді басқару инфрақұрылымын дамыту үшін оның қажеттілігі анықталған. Қарыз алушылардың несие қабілеттілігін талдау кезінде сараптамалық жүйелер мен IT-технологияларды енгізу ұсынылған.

Бухгалтерлік есепті жетілдіру және оның халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының ортасына кірігуі тұжырымдамасында, бірінші кезекте әдіснаманың өзекті міндеттері ұсынылады, олардың ішінде ауыл шаруашылығының биологиялық активтерінің есебі үлкен қызығушылық тудырады. Агроөнеркәсіптік өндірісті тиімді басқару жүйесі тиісті ақпаратқа негізделеді, ол жеткілікті толық, анық, объективті және шынайы болуы тиіс. Жоғарыда айтылғандардың АӨК-дегі биологиялық активтердің биотрансформациясын басқару процесін ақпараттық қамтамасыз етуге тікелей қатысы бар. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының өнімді малын және көп жылдық екпелерін есепке алу, 41 "Ауыл шаруашылығы" есепке алу тәртібін белгілейтін қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына негізделеді, онда ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қызметі және биологиялық активтердің қозғалысы туралы ақпарат, қаржылық есептілікті ұсыну көрсетіледі. Халықаралық стандарт талаптарына сәйкес құнын бағалай отырып, олардың қозғалысына қатысты операцияларды әдістемелік қамтамасыз ету қажеттілігі ғылыми мақаланың өзектілігін анықтайды. Биологиялық активтерді биотрансформациялауда ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының кірістері мен шығыстарын есепке алу әдістері ұсынылған.

Беларусь Республикасының Тағам өнеркәсібінде және Еуразиялық экономикалық одақтың жұмыс істеуі шеңберінде инновациялық қызметтің қазіргі жағдайы мен даму перспективаларына баға берілген. Беларусь, Армения, Қазақстан, Қырғызстан, Ресейде инновациялық қызметті нормативтік-құқықтық реттеуге жүйелі талдау жасалған. Агроөнеркәсіптік кешендегі инновациялар мен инновациялық қызметтің авторлық анықтама- лары ұсынылған. Маңызды көрсеткіштер бойынша (инновациялық-белсенді ұйымдардың жалпы санындағы үлесі, жөнелтілген инновациялық өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) көлемі, оның жалпы өткізу көлеміндегі үлес салмағы) 2013-2017 жж.арналған ЕЭО елдерінің ресми статистикалық ақпаратын талдау негізіндегі тағам өнеркәсібіндегі оның ағымдағы жағдайы мен негізгі үрдістері көрсетілген. Еуразиялық экономикалық одаққа қатысушы елдердің жаһандық инновациялар рейтингіндегі позициясының серпіні зерттелді. ЕЭО серіктес мемлекеттерінде инновациялық қызметті нормативтік-құқықтық реттеудің негізгі мәселелері анықталды және оны ұлттық, сондай-ақ ұлттықтан жоғары деңгейде жетілдірудің маңызды бағыттары ұсынылды. 2013-2017 жж. ЕЭО елдерінің азық-түлік өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар сомасындағы инновацияларға жұмсалған шығындар үлесі талданды және белгіленді. Тағам өнеркәсібіндегі инновациялық белсенділікке тиімді инвестициялаудың негізгі жолдары әзірленді.

Қазақстан Республикасында азық-түлік өнеркәсібін экологияландыруды және ресурс үнемдеудің теориялық аспектілері зерттелген. Авторлар өнім дайындау технологиясы, техникалық жабдықталу дәрежесі, еңбекті ұйымдастыру бойынша тағам өнімдерін өндіру салаларының айтарлықтай айырмашылықтарын атап өткен. Осыған орай отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерін жинақтай отырып, қалдықсыз, аз қалдықсыз және ресурс үнемдейтін технологияларды қолдануға негізделген экологиялық таза тағам өнімдерін өндірудің негізгі бағыттары қарастырылған. Осы процестің ұйымдық-экономикалық механизмінің құрамдас бөліктері талданған, оның мақсаты мен қалыптасу кезеңдері анықталған. Саланы дамытудың негізгі тежеуші факторлары және нарықтық құрылымдардың жетілмеуінен туындаған проблемалар, сондай-ақ ДСҰ шеңберінде сауда қатынастарын дамыту жағдайында технологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету анықталған. Ресурстарды тиімді басқаруды қамтамасыз етуге және оңтайлы пайдалануға қол жеткізуге, кәсіпорындарда ИСО 9000, ИСО 14000 халықаралық стандарттарын енгізуге, тағам өнеркәсібі салалары бөлінісінде өндірісті экологияландыру бойынша ынталандыруларды қолдануға мүмкіндік беретін мемлекеттік-жеке меншік әріптестікті дамытудың орындылығын айқындайтын ұсыныстар берілген. Зерттеу қорытындысы бойынша тағам өндірісіндегі экологиялық-экономикалық принциптерді есепке алу, жоғары технологияларға, сондай-ақ халықаралық экологиялық стандарттарға қатыстыру қажеттілігі туралы қорытынды жасалған.

Ақмола облысының астық өндірісінің негізгі көрсеткіштеріне статистикалық талдау жүргізілген: егіс алқаптары, өнімділік және орнықтылық коэффициенттерін есептей отырып, жалпы жинау. Регрессиялық талдау мен тік сызық теңдеуінің тренді негізінде аналитикалық теңестіру әдісін пайдалана отырып, астық өндірісі көрсеткіштерінің өлшенген ауытқуларының жалпы тенденциялары талданған. 2001-2016 ж.ж. егіс алқаптарының, бидайдың жалпы жиналымы мен өнімділігінің динамикасы қарастырылды. Егіс алқаптарын кеңейтудің орнықтылық коэффициентін анықтау үшін, жалпы өнім мен шығымдылықты ұлғайтудың, олардың үш жылдық жылжымалы орташа деңгейі 2001-2016 жж.деректері бойынша есептелген. Егіс алқаптары, дәнді дақылдар өндірісінің жалпы көлемі және олардың түсімділігі төмен және жылдар бойынша көрсеткіштердің тұрақсыздық үрдісі байқалады. Тікелей көлденең желі әдісімен астық өндірісінің негізгі көрсеткіштерінің тұрақты дина- микасының коэффициенттерін есептеу сондай-ақ астық өнімділігінің өсуіне байланысты түсімділіктің және жалпы алымның қисық тұрақтылығының бірдей өзгеруін көрсетті. Бұл астық өндірісін тұрақты дамыту үшін экстенсивті емес, түсімділікті арттырудың қарқынды факторларын пайдалану қажеттігін куәландырады.

Жер қорын басқарудың инновациялық тәсілдері қарастырылған. Бұл процесті жетілдіру мақсатында ГАЖ-технологияларды қолдану, атап айтқанда ауыл шаруашылығының ғарыштық мониторингін жүргізу қажет екендігі анықталған. Нәтижесінде ғарыштық суреттер негізінде Ақмола облысының Ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс алқаптарының ГАЖ-платформасы құрылды. Цифрлау (векторизация) және оларды жергілікті жердегі объектілерді тану үшін дешифрлеу жүргізілді. Ақмола облысының аудан- дары бөлігінде ArcGIS, v.10,4 бағдарламасында атрибуттық деректері бар ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс алаңдары бойынша деректер базасы алынды. Егістікте кездесетін арамшөптердің биологиялық топтары анықталды. Егістің ластануы деңгейін 3-классқа бөле отырып, ЖҚЗ (Жерді қашықтықтан зондтау) деректері негізінде олардың ластануына спутниктік бағалау жүргізілді: әлсіз ластанған, орташа дәрежеде ластанған, қатты ластанған. Жер үсті бақылаулары негізінде ауыл шаруашылығы дақылдарының биологиялық өнімділігі есептелген. Осы мақсатта жер үсті деректерін жинау үшін далалық сапарлар жүргізілді, оның барысында таңдамалы бақылау нүктелерінің контекстінде егіс алқалары жиналды, олардың координаттары GPS қабылдағышымен анықталды. Өнімділікті анықтау үшін нормаланған айырымдық вегетациялық индекстің (NDVI) есебі жүргізілді. ЖҚЗ негізінде егіс алқаптарының ластану және ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығының карта-схемалары жасалды.

Жерлерді пайдалану қарқындылығына, антропогендік әсер ету сипатына байланысты осы жер алқаптарында болып жатқан жағымсыз процестер көрсетілген. Мониторингтік пункттердің қазіргі стационарлық аумақтық-аймақтық желісін орналастыру, оларды Қазақстан облыстары бойынша бақылаудың мерзімділігі талданған. Мониторингтік зерттеулердің деректерін талдау экологиялық алаңдардың қолданыстағы желісі ауыл шаруашылығы жер- лерінің сапасына әсер ететін топырақ процестерінің өзгерістерін толық қамтымайтынын және жеткілікті түрде көрсетпейтінін көрсетеді. Осының негізінде топырақтың, әсіресе жыртылған жерлердің құнарлылығын бақылауды жүзеге асыру үшін республиканың аймақтары бойынша, жыртылатын алқаптардағы суармалы егіншілік аймақтарында және богарлық егіншілікте, жыртылатын алқаптардың рельефі мен ұсақ бұрылысында, шабындық-жайылымдық алқаптарда оңтайлы алаңдар мен мониторингтік пункттердің тығыздығы ұсынылған. Әрі қарай пайдаланылған жерлерді ауыл шаруашылығы өндірісіне тарту арқылы Жамбыл облысында пайдалы қазбаларды қарқынды өндіру кезінде бүлінген жерлерге мониторинг жүргізудің өзектілігі мен қажеттілігі анықталған. Солтүстік Қазақстан мысалында ауыл шаруашылығы алқаптарын қашықтықтан зондтау және ғарыштық мониторинг нәтижелерін тәжірибеде қолдану көрсетіледі, нәтижелерді топырақ құнарлылығын сақтау жөніндегі іс-шараларды экономикалық ынталандыру, Жер ресурстарын ұтымды пайдалануды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу үшін Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің мамандары пайдалануы мүмкін.

Республикадағы ауыл халқын жұмыспен қамтудың қазіргі жай-күйі еңбек ету саласы- ның қысқаруымен және экономиканың аграрлық секторында еңбек әлеуетінің едәуір бөлігінің шоғырлануымен сипатталған. Осы салада өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету стратегиялық маңызды болып табылады. Агроөнеркәсіптік өндірісті әртараптандыруға және ауылда аграрлық емес қызмет түрлерін дамытуға байланысты бағыттар айқындалған. Ауылдық жерлердегі халықтың өсу перспективасының моделі көрсетілген, болжамдық есептер жүргізілген. Экономикалық белсенді халық пен жұмыссыздардың көрсеткіштері, сондай-ақ олардың санының өзгеру динамикасы қарастырылды. Осы саланың дамуына елеулі әсер ететін факторлар; жас топтары бөлінісінде қызметкерлердің жұмыспен қамтылу үрдістері анықталды. Ауыл тұрғындарының жұмыспен қамтылған құрылымы ұсынылған. Жалдамалы қызметкерлер мен өз бетінше жұмыспен айналысушылар арасында жұмыспен қамтылғандардың негізгі санатта- ры анықталды. Жалдамалы қызметкерлер мен тіркелген заңды тұлғалардың саны арасындағы корреляциялық байланыс берілген. Білім деңгейі бойынша ауылдық жерлердегі жұмыссыздықтың көрсеткіштері талданған. Ауыдық жерлердегі жұмыссыздықтың негізгі себептері анықталған. Осы мәселелерді шешу жолдары көрсетілген.

Қазақстанның орта статистикалық аграрлық кәсіпорындары экономикалық қатынастарды дамытудың қазіргі кезеңінде еңбек әлеуетін пайдаланудың неғұрлым төмен деңгейімен сипатталатыны көрсетілген. Мақалада республиканың АӨК қызметкерлерінің өздерінің кәсіби деңгейін арттыруға мүдделілігін негіздейтін себептер көрсетілген. Агроөнеркәсіптік өндіріс саласындағы адами ресурстың деңгейін арттыру ауылдық аумақтарды, ауылдық инфрақұрылымды тұрақты дамыту және жеткілікті табысты ауыл шаруашылығы болған жағдайда ғана мүмкін екені анықталды. Сонымен қатар, кадрлық-басқару әлеуетінің сапасы кәсіпорынның бәсекелестік мүмкіндіктеріне тікелей әсер етеді, осыған байланысты ауыл шаруашылығы құрылымдарының кадрлық жұмысын түбегейлі қайта құру дың, оны ұйымдастырудағы оң жетістіктерді сақтай отырып, маңызды міндеттері қарастырылды. Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі экономикалық жағдайды жақсарту мақсатында ауылдық аумақтардың еңбек ресурстарын пайдалану және жұмыспен қамту проблемаларын мемлекеттік реттеу бойынша ұсыныстар берілген. Республиканың агроөнеркәсіп саласындағы басшылардың, мамандардың, жаппай кәсіптер жұмысшыларының білікті кадрларын даярлауға ерекше назар аударылған. Бұл ретте оларды даярлау және қайта даярлау үшін жоғары және орта оқу орындарын, кәсіптік-техникалық училищелер мен мектептерді, үздік отандық және шетелдік ұжымдардың жұмыс тәжірибесін кеңінен пайдаланған жөн.

Қазақстан Республикасы аграрлық экономикасының негізгі индикаторларының бірі - ауыл халқының көші-қон әлеуетінің ағымдағы жағдайына баға берілген. Республика халқының көші-қонын - кеткендер мен келгендер санын, сондай-ақ көші-қон сальдосын бағалау және өлшеу мәселелері қаралды. Халықтың ішкі көші-қонымен қалыптасқан қазіргі жағдайды бағалаудың осы әдістемелік тәсілдері жалпы қабылданған екені көрсетілген. Республиканың ауыл халқының ішкі көші-қоны туралы деректері ұсынылған. Осы проблемамен айналысатын қазақстандық ғалым-зерттеушілердің көзқарастары мен ғылыми көзқарастары келтірілген. Қазақстанның ауыл халқының ішкі көші-қонының ағымдағы жай-күйі мен серпіні туралы статистикалық ақпаратты зерделеу негізінде 2010-2017 жж. осы көші-қон сальдосының серпінін сипаттайтын статистикалық тәуелділіктер есептелген. Барлық функционалдық ұқсастықтар үшін қалдықтар (r) және аппроксимацияның орташа қателерінің автокорреляциясының коэффициенттері анықталған. Ең жақсы тәуелділік таңдап алынды, оның негізінде елдің ауылдық жерлерінде тұратын халықтың көші-қон әлеуетінің орта мерзімді болжамы орындалды. Авторлар аграрлық еңбек нарығын одан әрі тиімді дамыту, сондай-ақ ауылдық жерлерде тұратын халықтың өмір сүру деңгейі мен өмір сапасының өсуін қамтамасыз ету мақсаты болып табылатын ұлттық және өңірлік бағдарламалық құжаттарды әзірлеу кезінде алынған нәтижелерді есепке алу қажеттілігін көрсетеді.

Республикадағы ішкі көші-қон процестері зерттелген. Аграрлық сектордағы жұмыспен қамтуға көші-қонның әсер етуінің негізгі аспектілері қарастырылған. Мемлекеттің көші-қон саясатының қағидаттары, нормативтік-құқықтық реттеудің кейбір мәселелері белгіленген. Ауыл халқын жұмыспен қамтудың өзекті мәселелері негізделген. Қазақстандағы көші-қон ағындарының негізгі бағыты экономикалық белсенді халықтың ауылдық жерден және экологиялық қолайсыз өңірлерден экономикалық жағдайы неғұрлым қолайлы өңірлерге қарқынды қоныс аударуымен сипатталатын ішкі көші-қон болып айқындалған. Қазақстанның аграрлық саласындағы жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары, Мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялар шеңберіндегі еңбек нарығының проблемалары, атап айтқанда, "Еңбек" бағдарламасын іске асыру аясында көрсетілген. Халықтың ішкі көші-қон көрсеткіштері, елдің аграрлық саласындағы жұмыспен қамту және жұмыссыздық индикаторлары талданған. Ауылдық жерлерге бағдарланған қазіргі заманғы көші-қон ағындарының сандық және сапалық сипаттамаларына аймақтық зерттеулер жүргізілген. Ішкі көші-қон процестері зерттелген, оларды анықтайтын ауқымы мен факторларына талдау жасалған. Көші-қонның ауыл шаруашылығының дамуына әсер етуінің түрлі аспектілері, қоныс аударушылардың қоныстандыру орындарында бейімделу процестері, ішкі көші-қонның аграрлық сектордағы жұмыспен қамтудың өзара байланысты мәселелері қарастырылған.

Ауылды дамытудың өзекті мәселелерінің ішінде әлеуметтік инфрақұрылым маңызды орын алады. Қазіргі уақытта - бұл шешілмеген мәселелердің бірі. Ауылдық аумақтардың әлеуметтік инфрақұрылымын басқаруды жетілдіру бойынша іс-шаралар қарастырылды. Оның теориялық мәні, түрлері, маңызы, негізгі артықшылықтары анықталған. 2016-2018 жж. көрсеткіштері негізінде Маңғыстау облысының ауылдық елді мекендерін әлеуметтік объектілермен қамтамасыз ету және оның серпіні талданған. Мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру шеңберінде ауылдың әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатын жақсартумен қатар, қабылданған шаралар инженерлік инфрақұрылым объектілерін салуға, қайта жаңартуға, күрделі және ағымдағы жөндеуге, су және жылумен жабдықтау объектілерін жаңғыртуға бағытталуы тиіс. 2010 жылы ауылдық елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелерінің мониторингі әлеуеті жоғары АЕМ санының өсуін көрсетті. Ауылдық жерлерде инфрақұрылымды дамытуды басқару кезінде пайдаланылатын негізгі көрсеткіштер қаралды.

Ауыл халқының өмір сүру деңгейі мен өмір сапасының көрсеткіштерін кешенді талдау және синтездеу негізінде болып жатқан жүйелік процестер мен құбылыстарға баға берілген. Ауылдық аумақтарды әлеуметтік дамытудың тежеуші факторы болып табылатын проблемалар анықталған. Бір жағынан урбанизациялауға, екінші жағынан - кіріс деңгейіне байланысты ауылдық жерлердегі халық санының төмендеу үрдісі белгіленген. Мәселен, орташа айлық жалақы экономиканың салалық құрылымында төмендердің бірі болып табылады. 2013-2017 жж. кезеңінде Павлодар облысы ауыл халқының еңбек нарығының индикаторларын зерделеу ауыл тұрғындары табыстарының бастапқы деңгейінің төмендігі аясында өзін - өзі жұмыспен қамтығандар санының 64,4 мың адамнан (2013 ж.) 39,7 мың адамға (2017 ж.) дейін төмендегенін көрсетеді. Аграрлық саладағы еңбек нарығының өзекті мәселелері, атап айтқанда қызметкерлердің біліктілігі мен деңгейінің жұмыс берушілердің талаптары мен болжамдарына сәйкес келмеуі қарастырылған. Өнімді жұмыспен қамтуды мемлекеттік қолдау шаралары шеңберінде оларды шешу жолдары ұсынылған. Кадрлық қамтамасыз ету мәселелері белгіленген. Ауылда кадрларды бекіту жүйесін жетілдіру бағыттары; ауылдық аумақтардың өндірістік, демографиялық және еңбек әлеуетін тиімді пайдалану ұсынылған. Осыған байланысты, олардың әлеуметтік механизмін одан әрі тиімді дамыту талап етіледі.

Май өндірісін дамытудың экономикалық көрсеткіштері қарастырылған. Ол халық талап ететін өнім өндірілетін өндірістік құрауышына тікелей әсер ететіні және елдің азық- түлік қауіпсіздігі деңгейін айқындайтын орасан экономикалық әлеуетке шоғырланғаны анықталды. Осы салада өндірістік үдерісті қалыптастыру элементтері ұсынылған: мемлекеттің инвестициялық саясаты, бәсекеге қабілеттілік, ғылыми әлеует, құзыреттілік және агроөнеркәсіптік кешеннің жұмыс істеуіне тікелей әсер ететін персоналдың біліктілік дәрежесі. Өндіріс көрсеткіштеріне және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шикізат базасына, атап айтқанда майлы дақылдарды өндірушілерге байланысты май өндірісін дамыту жүйесі көрсетілген. Өндірістің өсуі ғана емес, оның құрылымын терең қайта құру, қолайлы сыртқы экономикалық орта да маңызды роль атқарады. Мақалада Қазақстандағы өсімдік майларының 2012-2017жж. экспортының серпіні берілген. Ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті өнім өндіруге мүмкіндік беретін май саласын басқарудың институционалдық және аймақтық деңгейін ескеретін, "жасыл" өндірісті енгізе отырып, модель жасау арқылы мәселелерді шешу айқындалған.

Кластерлік тәсілдерді іске асыру өнеркәсіптік дамуға, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен тиімділігіне жәрдемдесудің маңызды құралы болып танылған. Инновациялық саясаттың басым бағыттарының бірі - аграрлық азық-түлік кластерлерін құру. Мақалада агроөнеркәсіптік кешенде кластерлерді қалыптастыруға және кластерлік басқаруды мемлекеттік реттеу механизміне экономикалық баға берілген. Аграрлық салада кластерлердің жұмыс істеу тиімділігі аймақтық деңгейде модельдерді әзірлеуге негіз болып табылатыны анықталған. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің даму заңдылықтарын ескере отырып, олардың механизмі, функционалдық ролі, құрамдас элементтері нақтыланған. Кластерлік басқару ерекшеліктері, техника мен технологияларды жетілдіруге бағытталған интеграцияланған жүйе ретінде оларға тән географиялық орналасумен, климатпен, мүмкіндіктермен бай- ланысты аймақтың агроөнеркәсіптік өндіріс саласындағы кластерлердің бәсекелестік артықшылықтары анықталған. Кластерлік талдау негізінде кластерлік басқарудың тиімділігін арттыруға, "өндіру-қайта өңдеу-өткізу" тізбегіндегі шығындарды азайтуға, өңірлік деңгейде азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсартуға мүмкіндік беретін әрбір аумақ үшін кластерлерді басқару жөніндегі әдістемелік ұсыныстар қалыптастырылды. Аграрлық азық-түлік кластерлерін қалыптастыру халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттырудың стратегиялық міндеттерін шешудегі перспективалық бағыттардың бірі болуы мүмкін.