Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігінің қазіргі жағдайы қарастырылған. Авторлар елде жүзеге асырылып жатқан аграрлық саясаттың арқасында соңғы жылдары жекелеген азық-түлік шағын кешендерінде оң нәтижелерге қол жеткізілгенін, Қазақстан Республикасының халқын тағам өнімдерімен қамтамасыз ету деңгейін арттыруды, астық экспортының көлемін 6-8 млн тонна деңгейінде тұрақтандыруды, ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерінің өндірісін 1,3-тен 2,7 есеге (2001 жылмен салыстырғанда) және мал басын 1,5-2 есеге арттыруды көздейді. Бұл өзгерістер республиканың АӨК тұрақты серпінді дамуына ықпал етеді. Мақалада азық-түлік нарығының жай-күйі, Қазақстанға ауыл шаруашылығы шикізаты және азық-түліктің импорттық жеткізілімдерінің бағыттары көрсетілген. Тұтынылатын өнімдердің негізгі түрлері бойынша импорттың үлесі көрсетілген. Еліміздің ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өсуін тежейтін себептер анықталды. Саладағы жағдайдың одан әрі жақсаруы көбінесе ұсақ тауарлықты, ұсақ жерлерді жоюмен және олардың негізінде ірі және орта ауыл шаруашылығы құрылымдарын құрумен айқындалатын болады. Азық-түлік мәселесін табысты шешу үшін авторлар Қазақстанда аграрлық өнімді қайта өңдеуді дамыту мәселелеріне назар аударады. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасының қалыптасқан жағдайы талданды, оның деңгейі 1991 жылмен салыстырғанда айтарлықтай төмендеген. Қазіргі уақытта ауыл шаруашылығы техникасының тозуы 70%-ға жетеді. Жағдайды жақсарту бойынша шаралар ұсынылған. Пайдаланылмайтын елеулі алаңдар мен жайылымдық жерлерді игеру негізінде жайылымдық мал шаруашылығын тиімді дамыту қажеттілігі байқалады. Елдің азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз ету, атап айтқанда саланы ғылыми қамтамасыз етуді жақсарту, АӨК ғылыми бағдарламаларын қаржыландыру көлемін арттыру үшін бірқатар басқа да шаралар ұсынылды.

Агроөнеркәсіптік кешендегі инновациялық үдерістер зерттелген. Экономиканың аграрлық секторында технологиялар трансфертінің ерекшеліктері анықталған. Жоғары технологиялық жүйенің даму көрсеткіштері қаралған. Инновация типтерінің жіктелімі келтірілген. АӨК инновациялық қызметті пайдаланудың экономикалық тетігінің моделі әзірленген. Қазақстанның агроөнеркәсіптік өндірісіндегі жаңалықтарды пайдалануды арттыру жолдары ұсынылған. Шаруашылық жүргізуші субъектінің инновациялық саясатына әсер етудің әртүрлі нұсқалар сценариилерін есепке алуға мүмкіндік беретін факторларды бағалаудың әдістемелік тәсілдері бөлінген. Ауыл шаруашылығы субъектілерінің кәсіпкерлік қызметіндегі инновациялардың орны мен рөлі көрсетілген. Жұмыс істеудің оңтайлы параметрлеріне қол жеткізу үшін оларды инвестициялау бағыттарын анықтауға ғылыми тәсілдер әзірленген. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын дамытудың инновациялық-инвестициялық жобалары және аграрлық сектордағы серпінді технологияларды қалыптастырудың басымдықтары негізделген. Ішкі және сыртқы азық-түлік нарықтарындағы тауар өндірушілердің бәсекелестік позицияларын жақсартатын отандық АӨК-дегі базистік және жақсартушы инновациялар ұсынылған. Аграрлық саладағы инновациялық белсенділікке әсер ететін жаңашылдықтар мен факторларды қолдану негізінде агроөнеркәсіптік кешеннің қазіргі заманғы инфрақұрылымының ерекшелігі анықталды. Мақалада ауыл шаруашылығы өндірісіндегі жаңашыл бастамалардың өсуі үшін мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктің рөлі маңызды орын алады. Республиканың ауыл шаруашылығының жетекші салаларында жаңалықтарды енгізу тәжірибесін ынталандыру үшін жағдай жасауға мүмкіндік беретін елдің аграрлық секторында инновациялық қызметті басқаруды ұйымдастыру моделі ұсынылды.

Ауыл шаруашылығына қатысты «инновацияны» түсінудің негізгі тәсілдері қарастырылған. Оларды аграрлық салаға тарту процесінің өзектілігі көрсетілді, Қазақстанның АӨК-де қолдану саласы мен пәні бойынша енгізу әлеуетіне баға берілді. 2018 жылы республикада өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру көрсеткіштерінің серпіні ұсынылған. Индекстік әдістің көмегімен 2017-2018 жылдары елдегі дәнді дақылдардың түсімділігіне егіс алқаптарының құрылымы өзгерісінің әсері талданған. Қазақстан Республикасының аграрлық саласын инновациялық дамытудың жай-күйі көрсетілген. Ауыл шаруашылығында жаңа технологияларды пайдалану қарқындылығына әсер ететін факторлар анықталған. Нанобиотехнологиялар мен өндірісті роботтандыру саласындағы әлемдік ғылыми жетістіктерге негізделген қазіргі заманғы агроөнеркәсіп кешенін дамытудың аса маңызды үрдістері қарастырылған. «Ақылды» жоғары технологиялық жүйелерді пайдаланудың негізгі трендтері анықталған. Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласындағы инновациялық белсенділікті арттыру бағыттары ұсынылды. Қазақстандағы органикалық ауыл шаруашылығының даму болашағы көрсетілген. Аграрлық секторда цифрландырудың міндеттері мен бағыттары анықталған. Автор АӨК-дегі инновациялық қызметті ғылыми қамтамасыз етудің негізгі мақсаты - ауыл шаруашылығы дақылдары мен жануарлардың генетикалық әлеуетін арттыру үшін ресурс үнемдейтін, экологиялық қауіпсіз және экономикалық тиімді технологияларды пайдалану; селекция әдістерін жетілдіру; көпфункционалды энергия сыйымды техника мен ақпараттық-коммуникациялық жүйелерді қолдану болатынын айтады.

Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласында инновациялық технологияларды пайдалану аспектілері зерттелген. Агроөнеркәсіптік кешен салаларында цифрландырудың мәні негізделген. Отандық аграрлық секторға технологиялық инновацияларды енгізу бойынша міндеттер айқындалды: нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуді жетілдіру, тиімді техникалық қолдау, инновациялық белсенділіктің өсуі, қаржылық қолдаудың жеткілікті деңгейі, табиғат қорғау заңнамасын орындау, табиғи ресурстарды сақтау, жағдайлық талдау жүргізу ауқымын ұлғайту, сандық экономика және АӨК-де «ақылды» технологиялар мәселелері бойынша кадрларды даярлау және қайта даярлау. Алдыңғы қатарлы агротехнологиялар қолданылатын елдердің тәжірибесі зерттелді. Цифрлық технологиялар, сондай-ақ оларды Қазақстанда жүзеге асыру факторлары мен шарттары туралы жинақталған ақпараттың әлеуеті қарастырылды. Республикада SMART-фермаларды енгізу қарқыны мен жоспарлары талданды, аймақтар бойынша нақты мысалдар келтірілген. Агроөнеркәсіптік өндірісте нумерациялық әдістерді қолдану салалары көрсетілген. Цифрландыру - бұл ауыл шаруашылығы қызметінің барлық спектрі бойынша ақпараттық контентті қолдану ғана емес, елдің әрбір өңірінде кешенді электрондық автоматтандырылған жүйе құру, оны басқа ақпараттық базалармен біріктіру қажеттілігі де анықталған. Авторлар ауыл шаруашылығындағы нанотехнологиялар ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мемлекетпен өзара қарым-қатынасын жеңілдетуге (құжат айналымын жеңілдету, жеңілдетілген несие беру), аграрлық өнімді қадағалау мен сертификаттаудағы жағдайды жақсартуға, экологиялық бақылауға, «сандық» ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында өнімділіктің өсуіне, білім беру саласын дамытуға ықпал ететіндігін айтады.

Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одаққа, Дүниежүзілік сауда ұйымына қатысуы ішкі және сыртқы нарықтарда ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық-түлігінің бәсекеге қабілеттілігіне мүмкіндіктер туғызады және бір мезгілде жоғары талаптар қояды. Осыған байланысты инновациялар маңызды рөл атқарады. Оларды экономиканың аграрлық саласында пайдалану үлкен маңызға ие және отандық өнімнің бәсекелестік артықшылықтары инновациялық даму қарқынына байланысты болады, бұл әлемдік нарық жағдайында және Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасының міндеттерін орындауда ерекше маңызды. Елдің дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне қосылуы экономикалық дамыған елдердің техникалық-технологиялық параметрлеріне сәйкес келетін жоғары бәсекелестік позициялары бар агроөнеркәсіптік өндірісті құруды көздейді. Инновациялық қызмет қосымша пайда алуға, жаңа сапалы деңгейде өндіріс көлемін ұлғайтуды жүзеге асыруға, қысқа мерзімде әлемдік деңгейге сәйкес келетін өндірістің техникалық-технологиялық параметрлеріне қол жеткізу үшін шығындардың өтелу мерзімін азайтуға ықпал етуі тиіс. Авторлар шығындарды қысқарту, өнімділікті арттыру және жұмыс процестерін оңтайландыру мақсатында Ауыл шаруашылығын дамытудың шешуші факторларының бірі мал шаруашылығы саласына цифрландыруды енгізу болып табылатынын атап өтеді. Қазіргі уақытта мал басы негізінен жеке аулаларда шоғырланған, бұл ветеринарлық қауіпсіздіктің белгілі бір тәуекелдерін білдіреді.

Ғылыми-техникалық прогресті дамытудың қазіргі кезеңінде аграрлық сектордағы шағын бизнестің рөлі айтарлықтай өсті. Шағын және орта жоғары технологиялық фермерлік шаруашылықтар салыстырмалы төмен шығындар кезінде өнімді жоғары техникалық деңгейде өндіруге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы жабдықтарды сатып алады. Инновациялар саласында шағын кәсіпкерлікті жандандыру көп жағдайда кәсіпорындардың осы түрі үшін инвестициялық қаржыландырудың жаңа нысанының - тәуекел дәрежесі жоғары инновациялық фирмалар үшін тәуекелдік капиталдың пайда болуына ықпал етті. Шығындар деңгейі бойынша ғылыми сала экономикалық дамыған елдердегі өндірістік саладан анағұрлым озық. Агроөнеркәсіптік өндірістегі мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың өзара іс-қимылы инновациялық тетіктің маңызды ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Ірі өндірушілердің, жеке меншіктегі компаниялардың мүдделерін білдіре отырып, мемлекеттік құрылымдарға бизнес пен кәсіпкерлер үшін шаралардың тиімділігі, мемлекеттің экономикалық саясаты туралы ақпарат бере отырып, кері байланысты қамтамасыз етеді. Қызметтің бұл салалары: зерттеу инфрақұрылымдарын, «білім аймақтарын», шағын және орта кәсіпорындарды, «қоғамдағы ғылым», «көлденең» халықаралық ынтымақтастықты дамыту жөніндегі іс-шараларды қолдау сияқты елдің ғылыми-техникалық дамуын мемлекеттік басқарудың қазіргі заманғы моделін қалыптастыруда маңызды роль атқарды. Осы бағдарламалардың көпшілігі инновацияларды дамытуға бағытталған және тікелей бюджеттік қаржыландыруды көздейді.

Бұл зерттеудің мақсаты - ауыл экономикасының ауыл шаруашылық емес секторларын дамытуда мемлекеттік-жеке меншік әріптестік тетіктерін қолдану маңыздылығын негіздеу. Экономикалық қызметті әртараптандырудың перспективалы бағыты ретінде ауылдық жерлердің ресурстық әлеуетін тиімді пайдалану үшін туристік саланы дамыту болып табылатындығы анықталды. Туризм саласындағы мемлекеттік-жеке меншік әріптестік жобаларын жоспарлау мен іске асыру бойынша дамыған елдердің тәжірибесі талданды, бұл осы құрал мен басқа да мемлекеттік қолдау шараларының үйлесуі туристік кластердің қарқынды қалыптасуын қамтамасыз етеді. Отандық туризмді дамытуға ауылдық жерлердің экономикасының мультипликативті өсуіне ықпал мемлекеттік қолдаудың маңыздылығы мен қажеттілігі қарастырылады, яғни ол ауыл аумақтары экономикасының мультпликативті өсіміне ықпал етеді. Туризм индустриясының дамуына кедергі келтіретін факторлар келтірілген: сала мемлекеттік қолдаудың жеке бағыты ретінде заңнамалық түрде белгіленбеген, шағын және орта бизнес субъектілері үшін жеңілдетілген несие берудің мүмкін еместігі, аса көтерілген бастапқы талаптарына байланысты инвестициялық жеңілдіктер, сонымен қатар аумақтық маркетингтің жеткіліксіз деңгейі. Отандық туристік өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде жүйелі мәселелер айқындалған. Туризм саласын белсенді қалыптасуына және одан әрі серпінді дамуына ықпал жасайтын базалық нысандар анықталған, сонымен экономиканың осы секторында мемлекеттік-жеке меншік әріптестік жобаларын тиімді және нәтижелі іске асыру. Жүргізілген зерттеулер негізінде және жобалық амалға сүйене отырып, туристік салада мемлекеттік-жеке меншік әріптестік жобаларының жеке түрлерін жоспарлаудағы ерекше рәсімін бекіту бойынша шаралар ұсынылды.

Еліміздің агроөнеркәсіптік кешенінде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді. Өндірістің тұрақты өсуі байқалады, мал өнімділігі, еңбек өнімділігі артуда, негізгі қорлар жаңартылуда, саланың инфрақұрылымы дамуда, негізгі азық-түлік өнімдері бойынша өзін-өзі қамтамасыз етуге қол жеткізілуде, дәнді, майлы дақылдардың, балық аулау өнімдерінің экспорты өскен. Авторлар аграрлық сектордың проблемаларын шешу үшін мемлекет отандық және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті жалпы өнім көлемінің өсуіне, жаңа ауыл шаруашылығы объектілерін құруға бағытталған шаралар қолданғанын атап өткен. Республиканың АӨК проблемалары анықталған, оларды шешу агроөнеркәсіптік өндірістің табысты дамуына ықпал етеді. Бұл, ең алдымен, саланы құрылымдық-технологиялық жаңғыртудың төмен қарқыны, нарықтық инфрақұрылымның қанағаттанарлықсыз деңгейі, ауыл шаруашылығындағы ұсақ тауарлылық, саланың қаржылық тұрақсыздығы, оның әлеуетін арттыруға инвестициялардың жеткіліксіз ағыны, білікті кадрлардың тапшылығы болады. Авторлар бұл аспектілерді өңірлік деңгейде қарау маңызды екенін атап өткен. Мақалада Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайы қарастырылған. Шығыс Қазақстан облысының аграрлық секторын, табиғи-климаттық жағдайларға және шаруашылық қызметіне байланысты оның мал шаруашылығы салаларына: сүтті және етті мал шаруашылығына, биязы жүнді және қылшық жүнді қой шаруашылығына, шошқа шаруашылығына, жылқы шаруашылығына, құс шаруашылығын дамытуға ерекше назар аударылады. Ауыл шаруашылығы құрылымдарын қаржылық қолдау шараларын қарастыратын бағдарламаларды қабылдаудың маңызды рөлі ашылған. Шығыс Қазақстан облысында агроөнеркәсіптік өндірісті дамытудың айтарлықтай әлеуеті бар деген қорытынды жасалған.

Облыстың АӨК тұрақты өсуіне қол жеткізу, оның бәсекеге қабілеттілігі мен инвестициялық тартымдылығын арттыру өндіріске инновацияларды енгізу негізінде көрсетілген. Авторлар жерді, өндірістік қорларды, материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыру, шаруашылық есепті нығайту жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеу, шығындарды азайту, ауыл шаруашылығы өндірісі рентабельділігінің өсуі және жан-жақты, объективті, жедел келіп түсетін ақпарат болған жағдайда шаруашылықтардың қаржылық-экономикалық жағдайын жақсарту қажеттілігін негіздейді. Аграрлық сала кәсіпорындарының экономикалық қызметі туралы материалдардың негізгі көзі бухгалтерлік есепте қамтылған мәліметтер болып табылады - ол кәсіпорынды басқарудың маңызды функцияларының бірі, өйткені оның деректері негізінде шаруашылық қызметті жоспарлау, болжау, талдау жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есеп саланың өзгешеліктерін көрсететін бірқатар ерекшеліктермен сипатталады. Бұл табиғи фактордан туындаған: өндіріс процесі жермен және тірі организмдермен, сондай-ақ әлеуметтік құраушымен байланысты, өйткені ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргізудің әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандары болуы мүмкін. Аграрлық өндірістік құрылымдардағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері талданған. Аграрлық сектор кәсіпорындарының тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар әзірленген. Ауыл шаруашылығына инвестиция салу, есепке алуды автоматтандыру қажеттілігі негізделген. Мақала нәтижелері аграрлық бейіндегі құрылымдардың есеп беруін ұйымдастыру, кәсіпорында бухгалтерлік есеп беру жүйесінің тиімді жұмыс істеуі жөніндегі шараларды әзірлеуге жәрдем көрсету кезінде пайдаланылуы мүмкін.

Қазақстанның ветеринариялық жүйесінде мемлекеттік қолдау шаралары елдің аумағында малдардың денсаулығын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады, олар ішкі және халықаралық саудаға, малдан алынатын өнімдердің орын ауыстыруына әсер етеді. Қазіргі уақытта республика экономикасы мал шаруашылығы саласындағы экспорттық әлеуетті кеңейтуге бағытталған, сондықтан ветеринариядағы мемлекеттік көмек ерекше назар аударуға тұрарлық. Осы зерттеудің мақсаты мемлекет қаржыландыратын ветеринариялық шаралардың динамикасын талдау, сондай-ақ ветеринарлық саладағы мемлекеттік жәрдем шаралары мен Қазақстандағы мал басы ауруларының динамикасы арасындағы өзара байланысты зерттеу болып табылады. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, мемлекеттің ветеринариялық жүйесін мемлекеттік қолдау шаралары мал ауруларының өршу санымен, атап айтқанда, аса таралған созылмалы ауру - жануарлардың бруцеллезімен бірге өсуде. Осы аурудың ошақтарын тіркеу жыл сайын осы аурудың диагностикасы бойынша зертханалық зерттеулерге жұмсалатын шығындардың өсуімен бірге ұлғаяды. Мұндай жағдай мал басының денсаулығына және елдегі ветеринариялық қауіпсіздікке оң әсер етпейтін іске асырылатын ветеринариялық шаралардың тиімділігінің төмендігін көрсетеді. Осыны негізге ала отырып, мемлекет тарапынан мал ауруларының өршу санын азайтуға, денсаулық жағдайын жақсартуға және республикада ветеринариялық қауіпсіздікті күшейтуге бағытталған жедел шаралар қабылдау қажет. Зерттеу нәтижелері бойынша алдын алу мақсатында ветеринарлық қорғау шараларына жаңа тәсілдерді ескеретін бірқатар ұсыныстар әзірленді.

Жамбыл облысында агроқұрылымдарды мамандандыру бойынша зерттеу жүргізілген, оның нәтижелері бойынша өңірдің және табиғи аймақтардың аумақтық-салалық ерекшеліктерін ескере отырып, ауыл шаруашылығы дақылдары мен мал басын орналастыру негізделген. Технологиялық үдерістерді жүргізуге, зиянкестермен және аурулармен күресу тәсілдеріне, тракторлар мен басқа да ауыл шаруашылығы техникасын пайдалануға, өнім бірлігіне салымдар мөлшеріне әсер ететін облыстағы табиғи-климаттық жағдайларға жан-жақты талдау жасалған. Агроөнеркәсіптік өндіріс климаттық белдеулерде орналастырылуы тиіс, онда оның үздіксіз өсуіне қол жеткізіледі, ал шикізат алуға және тасымалдауға арналған қоғамдық қажетті еңбек шығындары ең аз болып табылады. Осы мақсатта облыстың табиғи аймақтары бойынша бірқатар жылдар динамикасында өнім бірлігіне кеткен еңбек шығындары мен материалдық-ақшалай қаражаты талданған. Ауыл шаруашылығы өндірісін ұтымды орналастырудың басты өлшемі еңбек шығындарын барынша үнемдеу болып табылады. Ауыл шаруашылығы салаларының орналасқан жері қайта өңдеу кәсіпорындарының шикізат көздеріне, ал ауыл шаруашылығы - өнімдерді тұтыну орындарына барынша жақындауын ескере отырып, орналасуы тиіс екендігі анықталған. Азық-түлікті жеткізуге ңбек және материалдық ресурстар шығындарын төмендету және оны тасымалдау процесінде шығындарды қысқарту жолдары айқындалған. Тиісті экономикалық жағдайлары бар қолайлы табиғи аумақтық кешендерде өсірілетін дақылдар мен мал басын орналастыру қажеттілігі туралы қорытынды жасалған.

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін қаржыландырудың қол жетімділігінің негізгі мәселелері қарастырылған. Екінші деңгейдегі банктердің, сондай-ақ мемлекеттік даму институттарының, атап айтқанда «ҚазАгро» Холдингінің агроөнеркәсіптік кешенді несиелендіру көлемі талданған. Ауыл шаруашылығына саласына көлемі мен оның қол жетімділік дәрежесі тәуелді болатын коммерциялық қаржы институттарын қаржыландыруды қаламау себептері анықталған. 2019 жылы несие алу мүмкіндігі бойынша жағдайды анықтау үшін аграрлық өнім өндірушілерге әлеуметтік сауалнама жүргізілген. Қазіргі уақытта ірі және ұсақ ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер банктердің несие өнімдерінің төмен экономикалық, физикалық қамтамасыз етілуін және сапасын атап өтеді. Кредит беру нарығындағы осы мәселелерді шешу мақсатында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің технологиялық карталарына негізделген скорингтік үлгілерді пайдалана отырып, қаржыландыру процестерін автоматтандыру жолымен қарыз алушы-кәсіпорынның кредит қабілеттілігін бағалауға қолданыстағы әдістемелік тәсілдерді жетілдіру қажеттілігі негізделген. Авторлар бұл шараны іске асыру бойынша оңтайлы шешім қабылдау үшін ұсынылған кредит беру әдісінің агробизнестің кіріс көздеріне қол жеткізуіне тікелей пропорционалды әсерін дәлелдейтін шетелдік және отандық зерттеулерге шолу келтірілгендігін айтады. Сондай-ақ жүргізілген талдау нәтижелері бойынша кредиттік ресурстармен онлайн жабдықтауды енгізудің күшті жақтары кредиттердің құнын арзандатуға мүмкіндік беретін қаржы құрылымдарының тәуекелдерін төмендету, адами факторды болдырмау, басымдықтарды орналастыруды жеделдету есебінен тәуекелдерді азайту болып табылатыны анықталды, бұл агроқұрылымдардың қаржылық қызметтерге қол жетімділігінің кепілі болып табылады.

Қазақстанда құс шаруашылығының даму ерекшеліктері, құс шаруашылығы өнімдерін өндіруді тежейтін негізгі мәселелер қаралған. Құс еті мен жұмыртқаны өндірудегі құс фабрикалары қызметінің көрсеткіштері, 1 ц құс етін, 1 мың дана жұмыртқаны сатудың өзіндік құны мен бағасы ұсынылған. Республиканың құс шаруашылығы саласы өнеркәсіптік қайта өңдеудің жоғары үлесімен, жемшөп базасының болуымен, мал азығының өсуі мен конверсиясының жоғары генетикалық көрсеткіштері есебінен инвестициялардың тез өтелімділігімен сипатталатыны анықталған. Құс шаруашылығы кәсіпорындарының өнімдерін өндіру ет тұтынудың өсуінің әлемдік үрдісімен, ішкі өндіріс пен экспортты қарқынды өсіру мүмкіндігімен байланыстырылады. Авторлар құс шаруашылығы секторының даму проблемалары - бұл өнімнің өзіндік құнынан (ет және жұмыртқа) көрінетін импорттық шикізат пен материалдардың жоғары құны, отандық ет үлесінің төмендігі, экспортқа арналған логистикалық жүйенің дамымағандығы,тағамдық жұмыртқа алудың маусымдық сипаты, импорт көлемінің ұлғаюын айтады. Мемлекеттік басқарудың пәрменді тетігі, ең алдымен, құс өнімдерін өндіру мен сатуға (субсидиялау, салық салу, сақтандыру, инвестициялау) бюджеттік қолдау пысықталмаған. Құс шаруашылығын перспективалы дамыту үшін өнімділігі мен өзін-өзі ақтауын арттыруға мүмкіндік беретін, халықты етпен және жұмыртқамен қамтамасыз ететін, жоғары сапалы ғылыми негізделген қоректену нормасын және құс етін пайдаланудың өнімді ұзақ мерзімін ескере отырып, жоғары сапалы өнім өндірісіне қабілетті және құнарлы құндылықтардың ұйымдастыру-экономикалық және технологиялық іс-шаралар кешенін әзірлеу қажет.

Қазақстанның АӨК дамуына жүйелі жобалық тәсілдің тиімді нысандарын анықтау және тиімділігін бағалау қажеттілігі негізделген. Елдің азық-түлік және экономикалық қауіпсіздігін, ауылдық аумақтардың еңбек әлеуетін қалыптастыратын экономиканың аса маңызды секторларының бірі ретінде республиканың агроөнеркәсіптік өндірісінің қазіргі жай-күйі қаралған. Отандық агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың негізгі мәселелері мен перспективалары зерттелген. Республиканың аграрлық секторын оның күшті және әлсіз жақтарын, сондай-ақ одан әрі даму үшін мүмкіндіктері мен қауіптерді бағалауға мүмкіндік беретін SWOT-талдау ұсынылған. Маңызды бағдарламалық құжаттар талданған. Отандық ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының алдында тұрған міндеттерді шешуге жобалық тәсілді игеру қажеттілігі негізделген. Қазіргі заманғы Жоба-менеджмент жетістіктерін пайдалануға негізделген басшылықтың ұйымдық-экономикалық әдістеріне қарапайым әкімшілендіруден көшуді көздейтін жаңа үлгідегі мемлекеттік ойлауды қалыптастырудың ерекше маңыздылығы атап өтілген. Оңтайлы шешімі АӨК саласында жобалық менеджмент құралдарын табысты қолдану үшін жағдай жасауға мүмкіндік беретін маңызды мәселелер зерделенген. Салалық жобаларды тиімді басқару аппаратының негізі циклограммаларды, матрицалық және желілік модельдеуді пайдалана отырып, күнтізбелік жоспарлау мен ағынды өндірістің нақты жағдайларға бейімделген әдістері болуы тиіс. Аграрлық өндіріс салаларында жоба-менеджмент процесін оңтайландыруға мүмкіндік беретін күрделі жобаларды имитациялық компьютерлік модельдеу, логистикалық тәсілді және тиісті компьютерлік бағдарламаларды пайдаланудың ерекше орындылығы атап өтілген.

Қазақстанның АӨК кәсіпорындарының өндірістік-қаржылық қызметін талдау кезінде пайдаланылатын көрсеткіштер зерттелді: жерді пайдалану, көлік, сондай-ақ осы салалардың ерекшелігіне байланысты сатумен айналысатын компаниялар. Мазмұны бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық қызметін талдау көрсетілген, жер ресурстарын, автокөлік, сауда фирмаларын пайдалану басқа компаниялардағы экономикалық талдаудан айырмашылығы жоқ, алайда еңбек сипаты мен өзара байланысы бойынша кейбір ерекшеліктер бар. Мамандану деңгейін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер талданған: оның коэффициенті, тауар өнімінің құрылымы, сондай-ақ қосымша деректер: егіс алқаптарының құрылымы, жалпы өнім, мал басы, еңбекке ақы төлеу шығындары. Жер ресурстарын пайдалану тиімділігін бағалау берілген: өнімнің өзіндік құны, 100 га ауыл шаруашылығы өнімінің жем-шөп бірліктерін өндіру, ауыл шаруашылығы алқаптарының рентабельділігі және 100 га ауыл шаруашылығы өнімінің жеке көрсеткіштері: өнімнің түсімділігі, 1 га жеке өнімнің шығымы және т.б. Көлік компаниялары қызметінің нәтижелерін талдау кезінде қолданылатын параметрлер анықталды: тасымалдау айналымы, вагондар саны, шаруашылық автосағатының орташа көлемі. Талдау барысында ұсынылған көрсеткіштердің динамикасы, олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуы зерделенді,шаруашылықаралық салыстырмалы тексеру жүргізілгені көрінеді.

Қазақстанның акваөсіруін дамыту мәселелері қаралған. Зерттеу республика жағдайында тоғанда балық өсіретін шаруашылықтардың аймақтық бөлінуін анықтау үшін тоғанда балық өсіретін белгілі бір аймақта табиғи-климаттық факторларды, вегетациялық кезеңнің ұзақтығын, топырақтың басым түрін, су айдындарының биологиялық өнімділік деңгейін белгілеу қажет екенін көрсетті. Бүгінгі күн шындығы елдің акваөсіруді дамытудан әлеуметтік, экономикалық және экологиялық пайда алу үшін барлық мүмкіндіктері бар екенін көрсетеді. Сонымен қатар, оның кәсіпорындарын ұйымдастыру мен дамыту балық шаруашылығының, сондай-ақ жалпы экономиканың құрамы мен мазмұны жағынан ұқсас бірқатар проблемалардың болуымен тежеледі. Қазақстан Республикасында акваөсіруді дамыту төрт бағыт бойынша жүзеге асырылады: жайылымдық, тоғандық, индустриялық және рекреациялық және аумақтық-климаттық қағидаттары. Тоғандық балық өсіру шаруашылықтарының аймақтық бөлінуін анықтау үшін Қазақстанда тоған балықтарының нақты аймағындағы климаттық факторлар ескерілген. Республикада балық индустриясына келесідей балық индустриясының даму басымдықтарын балықтың бағалы тұқымдарын уылдырыққа дәстүрлі өсіруден сүбеге тауарлы балық өндіру пайдасына қайта бөлу қажеттілігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін талдау берілді.

Жемдік астық ретінде пайдаланылатын маңызды дақылдар - сұлы, жүгері, бидай, тары, арпа, жемдік бұршақтар, соя, чина - ауыл шаруашылығы малдарына арналған пайдалы заттардың алмастырылмайтын көздері. Елдің астықпен тұрақты қамтамасыз етілуі, экспортты дамыту өндірістің ұлғаюымен және оны жемдік мақсаттарға пайдалануды жақсартумен тікелей байланысты, өйткені астық жемінің шығыны дәстүрлі түрде астықты ішкі тұтынудың жартысынан астамын құрайды. Авторлар мал шаруашылығы өнімі мен құрама жем өндірісінің негізі ретінде жемге арналған астық агроөнеркәсіп өндірісінде салааралық пропорцияларды қалыптастырады, барлық астық нарығының дамуын айқындайды және жоғары әлеуметтік-экономикалық маңызы бар екенін айтады. Жемдік мақсаттарға астықты пайдаланудың тиімділігін анықтайтын негізгі өлшемдер көрсетілді. Дәнді-жемдік дақылдар егістігінің ұтымсыз қалыптасқан құрылымының нәтижесінде мал шаруашылығы өнімдерін өндіруге нормативтермен салыстырғанда құрама азықтан 1,5 есе көп жұмсалатынын атап өткен. Мақалада жемдік астық нарығына талдау берілген. Астық өндірісінің жағдайын жақсарту бойынша шаралар қажет деген қорытынды жасалған. Ғылыми тәсілдерді әзірлеу және енгізу, мал шаруашылығы салаларының қажеттіліктеріне сәйкес жемдік дәнді дақылдар өндірісін оңтайландыру талап етіледі. Астық саласы мен астық өндірісінің жай-күйімен ғана емес, сондай-ақ тұтастай алғанда агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың объективті болжамымен анықталатын оның сыйымдылығын құрайтын жемдік астық нарығының өсу перспективалары негізделген.

Ет өңдеу кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру негізінде даму бағыттары қаралған. Қазіргі заманғы жабдықтармен және инновациялық технологиялармен техникалық жабдықтаудағы олардың артта қалу проблемасы атап өтілді, бұл отандық ет өнімдері нарығын импорттық шикізатпен және оны қайта өңдеу өнімдерімен толтыруға әкеледі. Ет өңдеу жүйесінің тиімділігін арттыру факторы қазіргі уақытта ауыл шаруашылығы шикізатын өндірушілер, қайта өңдеушілер және дайындау құрылымдары арасындағы салааралық қатынастарда экономикалық өзара іс-қимылдың болмауымен сипатталатын өнімді дайындау және өткізу салаларының даму деңгейі болып табылатыны көрсетілген. Ақмола облысында ет кластерін дамыту механизмі, мал бордақылау алаңдарының жұмыс істеуі және жүктелуі мәлімделген қуаттарға дейін талданған. Асыл тұқымды бұқаларды сатып алу кезінде малды бордақылауды субсидиялау, оларды тауарлық шаруашылықтарға жалға беру, бұқашықтарды бордақылау алаңдарына өткізуге субсидия беру түрінде қатысушыларды мемлекеттік қолдау қаралған. Ет өңдеу саласында кластерлік тәсілді іске асыру жұмыс орындарын, жаңа ет комбинаттары мен цехтарын, бордақылау алаңдары мен дайындау пункттерін құруға, елеулі қаржы алуға мүмкіндік беретін отандық өндірістің шұжық өнімдерін экспорттау көлемінің өсуіне ықпал ететіні атап өтілді. Республиканың қайта өңдеу саласын жедел дамыту азық-түлік нарығын қанықтырудың және елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басым бағыты болып табылады.

Ел халқының тамақтану көрсеткіштері халықтың денсаулығын айқындайтын оның өмір сүру сапасының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Басым маңызы бар тәуекел факторларының қатарында ұтымды тамақтануға, оның құрылымына елеулі орын беріледі. Дәл осы дұрыс тамақтану аурудың алдын алуға, жұмысқа қабілеттіліктің артуына ықпал етеді және қоршаған ортаға барабар бейімделу үшін жағдай жасайды. Аталған мәселенің өзектілігі оның жаһандық сипатымен, халықаралық ұйымдардың ілтипатымен расталады. Мақалада «тамақтану,тағам өнімдерін тұтыну, оның түрлері: толыққанды, толық емес, жеткілікті» деген түсініктер мағынасы ашылған. Қазақстанда азық-түлікпен қамтамасыз етудің сипатын анықтайтын өлшемдер қарастырылған: болуы, қол жетімділігі, жеткіліктілігі. Табысы күнкөріс деңгейінен жоғары және төмен топтар бойынша елде және өңірлерде негізгі тамақ өнімдерін тұтынуға талдау жүргізілген,оларды қала және ауыл тұрғындарының тұтынуында ауытқулар, оларды децильді топтардың, он сегіз жасқа дейінгі балалары бар үй шаруашылықтарының пайдалануындағы айырмашылықтар анықталған. Қоректену құнарлылығының энергетикалық құндылығы мен құрылымы негізделген, тамақтану рационына әсер ететін себептер, факторлар қарастырылған және талданған. Жан басына шаққандағы ақшалай табыстар бойынша азық-түлік бағасы мен сатып алу қабілеті талданған. Азық-түлікті сатып алуға арналған шығыстар деңгейі көрсетілген, өнім өндіруді қамтамасыз ететін оның өндірушілердің деректері ұсынылған. Халықаралық тәжірибе негізінде республика халқының тамақтануын жақсарту шаралары ұсынылған.

Жер пайдаланушылар мен жерге меншік нысандары бойынша ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің нақты жай-күйі мен пайдаланылуы қарастырылған. 2016 жылдың мамыр айына дейін жеке меншікке берілген жер санына талдау жүргізілген (ҚР Жер кодексінің жекелеген нормаларына мораторий енгізу). Автор ауыл шаруашылығы алқаптарының негізгі қоры уақытша жер пайдалануға (жалға алуға) шоғырланғанын анықтады. Статистикалық деректер бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің едәуір көлемін ірі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілермен салыстырғанда ШФҚ-да және халықтың шаруашылықтарында өндіретіні анықталған. Өсімдік шаруашылығын субсидиялау тетігі талданды және оның тиімділігінің төмен себептері көрсетілген. Жер ресурстарын тиімді басқару мақсатында геоақпараттық технологияларды қолдану, атап айтқанда, ауыл шаруашылығының ғарыштық мониторингін жүргізу қажет екендігі көрсетілген. Бұл аграрлық өндірісте қолданылатын және оларды ұтымды пайдалану үшін шешу жолдарын табуға мүмкіндік беретін ауыл шаруашылығы алқаптарының пайдаланылмайтын көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Пайдаланылмайтын жыртылған жерлерді анықтау үшін егістіктің өсімдіктермен ең аз жабындысының индикаторы болып табылатын нормаланған айырымдық вегетациялық индекс (NDVI) есептелген. Ақмола облысы Қорғалжын ауданының ауыл шаруашылығы айналымына алынбаған алқаптарының қашықтан зондтау негізінде карта-схемасы жасалды. Бос жерлерді жеңілдетілген жағдайларда тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін ауыл халқына және ШФҚ-ға беру ұсынылады.

Қазақстанның аграрлық секторының экономикасында сандық технологияларды пайдаланудың рөлі көрсетілген. Ауыл шаруашылығын цифрландыруды зерттеуге және жерді өсіруге негізделген әдебиетке шолу жасалды. Цифрлық егіншілік жаңа ақпараттық жүйелерді ілгерілетуді көздейтіні негізделген. Атап айтқанда, сандық құралдар базасындағы ауыл шаруашылығы машиналарын жасау өндірістік процестерді оңтайландыруды ынталандыратыны анықталған. Қазақстанда цифрлық фермаларға 2018-2019 жылдары экономикалық бағалау жүргізілген. Қазақстанның солтүстік өңірлерінің фермерлік шаруашылықтары қызметінің мысалында жерді цифрландыруды енгізу тәжірибесі талданған. Мысалы, Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қостанай облыстарында ауыл шаруашылығы алқаптарының электрондық карталары енгізілген. Солтүстік өңірлерде соңғы үш жыл бойы егіс және егін жинау жұмыстарын онлайн-бақылау жүзеге асырылуда. Жұмыста спутниктік навигация арқылы мониторинг жасау үшін ауылшаруашылық техникаларымен «GPS жүйелерімен» жабдықталуына көңіл аударылған, бұл егіннің пісуін, суару деңгейін, өсімдік ауруларын және т.б. жедел бақылауға көмектеседі. Ә.И. Бараев атындағы Ғылыми-өндірістік орталығында ауылшаруашылық қызметі мысалында суарылатын полигонды құруға маңызды мән берілген. Бұл ғылыми орталық «дәл егіншілік» жобасын жүзеге асыру бойынша оң нәтижелерге қол жеткізді. Жоғары өнімділікке және ресурстарды үнемдеуге ықпал ететін компьютерлік және ғарыштық нанотехнологияларды қолдана отырып, топырақтың өнімділігін басқаруға кешенді тәсілді пайдалана отырып жаздық бидай өндіру тәжірибесі көрсетілді. Негізгі мәселелер анықталды және Қазақстанның АӨК-де цифрлық егіншілік жүйесін қолдануды ынталандыру бойынша ұсыныстар жасалды.

Қазақстандағы жер нарығының қалыптасу және даму үрдістері, нарықтық қатынастар жағдайындағы оның құрылымдық өзгерістері зерттелді. Ұлттық экономиканы шаруашылық жүргізудің нарықтық тетіктеріне бейімдеу процесін ескере отырып, сондай-ақ елдегі индустриялық-инновациялық қайта құру кезеңінде аграрлық нарықты жетілдірудің негізгі кезеңдері анықталған. Жер ресурстарын пайдалану және жер нарығының жай-күйі мәселелері бойынша заңнамалық-нормативтік құжаттардағы оң нәтижелер мен кемшіліктер анықталып, талданған. Талдамалық материалды пайдалану негізінде экономиканың аграрлық секторында өндірісті ұйымдастырудың әртүрлі нысандарының ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымына және тиісінше ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер нарығының дамуына әсері көрсетілген. Жеке меншіктегі ауыл шаруашылығы жерлерін пайдалану кезінде құрылымдық өзгерістерге санаттар, нысаналы пайдалану, сондай-ақ жер пайдалану сипаты бойынша талдау жасалды. Нақты деректер негізінде жер учаскелерінің көрсеткіштері мен олардың меншік нысандары бойынша жалпы алаңы талданды. Өңірлерді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасының және «Ауыл - ел бесігі» жобасының Жер ресурстарын ұтымды қолдануға және кластерлерді қалыптастыруға әсері анықталды, олардың шеңберінде ауылдық елді мекендердің жер қатынастарын жетілдіруге және ауыл шаруашылығы алқаптарын тиімді пайдалануға әсері жағдайында олардың жай-күйі зерделенді. Ауыл шаруашылығы жерлері нарығын одан әрі реттеу, жерді қайта құру қажетті, жерде шаруашылық жүргізудің әртүрлі нысандарының әлеуметтік-экономикалық мүдделерінің теңгерімін сақтау жөнінде ұсынымдар әзірленді.

Зерттеудің мақсаты - Павлодар қаласының, Павлодар облысының қала маңындағы ауылдық аумақтарының кеңістіктік даму ерекшеліктерін және оларға әсер ететін факторларды анықтау. Кенттердің, ауылдардың қалалық жерлерге жақын болуына байланысты оларды басқа ауылдық аудандар мен қала маңынан ерекшеленетін көптеген кеңістіктік айырмашылықтары бар. Мақалада шетелдік авторлар қолданатын, облыс орталықтары болып табылатын қалалар аймағындағы ауылдық елді мекендерді зерттеуге, олардағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың логикасына, бірнеше әкімшілік-аумақтық құрылымдардан тұратын урбандалған өңірлерде өзара байланысты қалыптастыру тетігіне, агломерацияның экономикалық негізделген шекараларын айқындауға, сол немесе өзге аумақтарды оның қала маңы белдеуіне жатқызуға арналған әдіснамалық және эмпирикалық тәсілдер жинақталған. Ауылдық әкімшілік бірліктерді оның ажырамас бөлігі ретінде зерттеу қажеттілігі негізделген. Талдау қала аймағында орналасқан ауылдық жерлердегі халықтың өмір сүру сапасын арттырудың эмпирикалық тәжірибесіне, сондай-ақ жылжымайтын мүлік бағасына, еңбек нарығына, өңдеу өнеркәсібін дамытуға әсер ететін факторларға арналған көздерді шолуды қамтиды. Қала маңындағы ауылдық аумақтарға жүргізілген талдау негізінде Павлодар қаласында тұрғын үй құрылысының сұранысы мен көлемі арқылы аумақтық дамуға әсер ететін факторлар белгіленді: әлеуметтік инфрақұрылым мен мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету деңгейі, инженерлік және көлік инфрақұрылымының, қоғамдық көліктің, аумақты абаттандырудың, қоршаған ортаның жай-күйі, сондай-ақ елді мекеннің немесе жаңадан игерілетін өңірдің көліктік қол жетімділік дәрежесі.

Ауылдық аумақтардағы жастар жұмыссыздығының қазіргі жағдайы көрсетілген. Қазіргі уақытта көптеген ауылдарда жастар арасында жұмыспен қамтудың жеткіліксіз деңгейі, жас мамандар үшін жұмысқа орналасу және мансапты таңдау мүмкіндігінің жоқтығы тез арада шешуді талап ететін ауылдық жерлердің маңызды проблемаларының бірі ретінде қарастырылуда. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде жас мамандар арасындағы жұмыссыздықтың негізгі факторларына келесілерді жатқызуға болады: кадрлар әлеуетінің статикалылығы, білім алу кезінде күтудің өсуі, келісім-шарттың уақытша мерзімі, ауыл шаруашылығындағы жұмыс маусымдылығы, отбасының әсері, жұмыс орындарының жетіспеушілігі, дағдылар мен құзыреттіліктің сәйкес келмеуі, көбінесе кадр құрамын даярлаудың болмауы немесе төмен деңгейі, жалпы аграрлық сектордағы және ауылдық елді мекендердегі жастар үшін қызметтің тартымсыздығы. Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде еңбек нарығында анағұрлым осал жастар, әсіресе қалалық сияқты артықшылығы жоқ ауыл жастары, 30 жасқа дейінгі жастар арасындағы жұмыс күшінің жартысына жуығы жұмыссыз болып табылатыны анықталған. Сондықтан жас жұмысшы кадрларының кетуі, табысы жеткіліксіз және қанағаттанғысыз әлеуметтік-мәдени-тұрмыстық жағдайлар салдарынан ауылдарда олардың бекітілу деңгейінің төмендігі байқалады. Шетелдік тәжірибені ескере отырып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің инновациялық технологияларын меңгерген агроөнеркәсіп өндірісінің білікті кадрларының және аудандық буындағы АӨК басқару органдарының жетіспеушілігі сезіледі.

Солтүстік Қазақстан облысының шағын қалаларының әлеуметтік әлеуетін бағалауда әдістемелік тәсіл ұсынылған. Бұл мәселені отандық және шетелдік ғалымдармен зерттеудің түрлі аспектілері талданған. Талдау негізінде «шағын қаланың әлеуеті» әлеуметтік-экономикалық категориясының мәні нақтыланған және толықтырылған. Практикалық зерттеулер мен әзірлемелерде пайдаланылатын шағын қоныстардың резервтерін анықтаудың кейбір статистикалық әдістері келтірілген. Солтүстік Қазақстан облысының аудан орталықтарының әлеуметтік мүмкіндіктерін сипаттайтын 2013-2018 жж.статистикалық деректерді қолдана отырып, олардың көрсеткіштерінің эконометриялық корреляциялық-регрессиялық моделі құрылған. Факторлық схеманы әзірлеу кезінде әлеуметтік әлеуетті анықтайтын мынадай бес фактор бөлінген: тұрғын үй-жайлардың жалпы ауданы; мектепке дейінгі білім беру мекемелеріндегі балалар саны; білім алушылар саны; ақылы қызметтер көлемі; жұмыссыздар саны. Алынған көпфакторлы корреляциялық-регрессиялық модель оны қолданбалы экономикалық зерттеулерде пайдалану үшін қолайлы болып табылады, себебі коэффициенттердің алдындағы белгілер қазіргі қоғамдағы әлеуметтік процестердің нақты дамуына сәйкес келеді. Икемділік коэффициенттері әртүрлі белгілерге ие, бұл эндогенді және экзогенді факторлық белгілер арасындағы тікелей және кері байланыстардың болуын сипаттайды. Икемділік коэффициенттерін есептеу негізінде Солтүстік Қазақстан облысының ауылдық агломерацияларының әлеуметтік ресурстарының өсу резервтері анықталған. Оларды имплементациялау қарастырылып отырған өсу нүктелерінің тұрақты дамуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ оларда тұратын халықтың әлеуметтік мәртебесі мен өмір сүру сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Еліміздің әлеуметтік-экономикалық саясатының басым бағыты ретінде ауылдық аумақтарды дамытуға ықпал ететін негізгі бағыттар мен факторлар қарастырылған. Авторлар аталған мәселелерді шешуде сараланған тәсілдің болмауы көбінесе өндірістік күштерді тиімсіз орналастыруға, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның дамымауына әкеп соқтыратынын атап өтті. Ауылдық жер зерттеу объектісі ретінде экономикалық, әлеуметтік, мәдени, демографиялық, экологиялық және басқа да индикаторларды қамтитын аумақтық аспект пен қоғамдық қатынастардың жиынтығын ескеретін кешенді бағалауды талап етеді. Ауыл тұрғындарының өсуін тежейтін мәселелер көрсетілген. Маркетингтік зерттеулер негізінде Қызылорда облысы Жалағаш ауданының ауылдық жерлерінде экономикалық және әлеуметтік өзгерістер талданған. Тұрғындар арасында сауалнама жүргізу ішкі және сыртқы факторларды, сондай-ақ Аққұм ауылының өндірістік және инженерлік инфрақұрылымының жай - күйін бағалайтын жалпы әдістердің бірі - SWOT-талдау жүргізуге мүмкіндік берді. Ауылдық агломерациялардағы өмір сүру деңгейі мен сапасы - республиканың тұрақты экономикасының, оның қоғамдық және рухани өмірінің белсенділігін арттырудың маңызды көрсеткіштері. Ауылдық аудандардың өндірістік, демографиялық, еңбек, кеңістіктік-коммуникациялық әлеуетін пайдалану өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мүдделеріне жауап береді. Авторлар осыған байланысты әлеуметтік және инженерлік объектілердің қызметін реттеу тетіктерін әзірлеу, олардың сапалы өзгерістерін жеделдету, әлеуметтік қызметтердің қол жетімділік деңгейін арттыру қажеттігі туындайды деп санайды. Ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру көлемін ұлғайту, кәсіпкерлік қызметті кеңейту, әлеуметтік инфрақұрылымды жетілдіру, басқару нысандары, білікті мамандардан ауылдың кадрлық әлеуетін құру, ауыл тұрғындарының өмір сүру сапасын арттыру бағыттары ұсынылған. Ауыл аумақтарындағы экономикалық және әлеуметтік жағдайдың жақсаруына ықпал ететін Қызылорда облысы ауылдарының проблемаларын шешу жолдары белгіленген.