Еуразиялық экономикалық одаққа басқа қатысушы елдерден келіп түсетін өнімнің ұлттық нарығының конъюнктурасына әсер етуге байланысты сыртқы жұмыс істеу жағдайларының өзгеруі жоғары тәуелділікпен сипатталатын Қазақстанның агроөнеркәсіптік өндірісінің бірқатар сезімтал салалары анықталды. Республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің сезімтал салаларының дамуын зерттеу интеграциялық процестерді тереңдету жағдайында өндірістің төмен тиімділігінің, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысқа ие сапалы және бәсекеге қабілетті тауар шығарудың бұрын болған мәселелерінің шиеленісіп жатқанын көрсетті. Бұл ретте шетелдік тауар өндірушілер тарапынан бәсекелестік интеграциялық үдерістерді дамыту жағдайында ішкі бәсекелестік ортаны жандандыруы және отандық тауар өндірушілерді өндірісті қайта құрылымдауға, жаңартуға және әртараптандыруға, бағаны төмендетуге және өнім сапасын жақсартуға, сатып алушылардың сұранысын неғұрлым толық ескеруге мәжбүр етуі мүмкін екені анықталды. Мақалада ЕЭО шеңберіндегі интеграцияны тереңдету жағдайында сезімтал салаларды дамытудың әртүрлі сценарийлері (интеграциялық үрдістердің қазіргі жай-күйінің тоқырауы, өнім қозғалысының тарифтік емес кедергілерін жою, Еуразиялық экономикалық одаққа қатысушы елдердің ортақ нарығын қалыптастыру) және ЕЭО елдерінен ұқсас өнімдердің импортына неғұрлым тәуелді өнімдердің тиімділігін арттыру үшін осы үдерістің артықшылықтарын пайдалану мүмкіндігі ұсынылған.

Ел экономикасының индустриялық-инновациялық дамуына негізделген Қазақ- станның агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажеттігі көрсетілген. Соңғы жылдары қабылданған Агроөнеркәсіптік өндірісті сауықтыруға бағытталған АӨК-ні қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары және оларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар қарастырылған. Республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің әлеуетін көрсететін соңғы он жыл- дағы ғылыми жетістіктеріне қысқаша шолу жасалды. Аграрлық сектордың бәсекеге қабілет- тілігін арттырудың негізгі мәселелері анықталды: инновациялар мен жаңа технологиялық шешімдерді қолдану деңгейінің төмендігі, өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізуді ынталанды- рудың тиімді жүйесінің болмауы, қаржы ресурстарының шектеулілігі, жоғары білікті кадрлар мен жас ғалымдар үшін ғылыми қызмет саласының тартымсыздығы, инновациялық процеске қатысушылар арасындағы тиімді өзара қарым-қатынастардың болмауы, отандық және әлемдік ғылымның өзара іс-қимыл деңгейінің жеткіліксіздігі, материалдық-техникалық инфрақұры- лыммен қамтамасыз етудің төмен деңгейі. Жүргізілген зерттеу негізінде авторлармен аг- роөнеркәсіптік кешенді дамытуға ықпал ететін механизмдер ұсынылды, оларды іске асыру мемлекеттік қолдау арқылы жүзеге асырылуы тиіс.

Қарастырылып отырған мәселе жаһандық сипатқа ие, сонымен қатар ауыл шаруашы- лығы өнімдерін өндіру мен өткізу өңір деңгейінде жүзеге асырылады, аймақтық фактор елеулі роль атқарады. Мақалада азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық факторлары талданған, бұл аграрлық азық-түлік өндірісін басқарудың аймақтық тәсілінің қажеттілігін негіздейді. Мемлекеттік реттеу әдістері, елдің ауыл шаруашылығы шикізатымен және тамақ өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз етілуін бағалай отырып сыртқы сауда шектеулері, олардың нақты тұтынуға, ұсынылатын медицина- лық нормалармен арақатынасына әсері талданды. Азық-түлікке қол жеткізу мәселелері, азық- түлік нарығының жағдайы қарастырылған. Бірқатар елдерде азық-түлік қауіпсіздігін қамтама- сыз етудің шетелдік тәжірибесі жалпыланған: АҚШ, Канада, Франция, Нидерланды, Германия. Республиканың ДСҰ-ға кіруінің кейбір шарттары қаралды. Осыған байланысты елдің импорт- тық жеткізілімдерге тәуелділігін алып тастау, азық-түліктің өзінің өндірісін дамытуды қамтама- сыз ету және экспорт пен импорттың теңдестірілген құрылымы үшін жағдай жасау ұсынылады.

Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі агроөнеркәсіптік кешеннің рөлі көрсетілген. Шетелдік және отандық авторлардың көзқарасы бойынша "азық-түлік қауіпсіздігі" ұғымының мәні ашылған. Елдің азық-түлік қауіпсіздігінің даму деңгейін анықтайтын негізгі факторлар белгіленген. Бірнеше жыл ішінде ауыл шаруашылығы салаларының даму серпіні көрсетілген. Атап айтқанда, өсімдік шаруашылығының өнімділік көрсеткіштері мен мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерінің өндірісі талданған. Дәнді дақылдардың өнімділігі мен мал өнімділігінің төмен деңгейіне байланысты ел халқын өз өнімдерімен толықтай қамтамасыз ету мүмкін еместігі көрсетілген. Ауыл шаруашылығы өндірісінің сапалы өсуін тежейтін себептер анықталды, олар: ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің біліктілігінің төмен деңгейі, ескірген техника мен технологиялар, қаржылық қамтамасыз ету мәселелері. Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандыру, мемлекеттік қолдау шараларын жетілдіру, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында дайын өнімді өткізу жөнінде ұсынымдар берілді.

Инновациялық үдерістерді дамыту бағыттары, өндіріске ғылыми жетістіктерді енгізуді ұйымдастыру анықталған. АӨК-дегі инновацияларды іске асыру инновациялық процеске қатысушы субъектілердің техникалық-технологиялық даму деңгейлеріндегі айырмашылықтарды растайды. Инновациялық саясат жаңа технологияларды пайдалана отырып, өндірісті жаңғыртуға ықпал ететіні анықталған. "Нақты егіншілікті іске асыруға ар- налған инновациялық агротехнологиялық парк" жобасы ("Қаскелең" Агрожобасы) жүгеріні, сояны, жаздық бидайды, арпаны және басқа да перспективалық ауыл шаруашылық дақыл- дарын роботталған жинауға дейінгі электронды суаруды енгізе отырып, нақты егіншіліктің іс-шаралар кешенін қамтитын АӨК цифрландыру бағдарламасы аясында өңдеуге мүмкіндік береді. Қазақстан мен Қытай арасындағы ауыл шаруашылығы өнімдерінің мемлекетаралық саудасы, инспекция және карантин саласындағы ынтымақтастық, Қытай нарығына өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының отандық өнімдеріне қолжетімділікті кеңейту, ло- гистика және инфрақұрылым саласындағы өзара іс-қимыл, АӨК инвестициялық белсенділік көрсетілген. Жібек жолының көптеген елдерінің экономикасы шикізаттық бағытқа ие және бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыру үшін еларалық кооперация жолымен маманданды- руды өзгерту қажет. Жібек жолының экономикалық белдеуінің бағыттары, Қазақстанның "Нұрлы жол" жаңа экономикалық саясатының инфрақұрылымды жедел кеңейту және жаңғырту бойынша, өндірістік қызметтегі әріптестікті дамыту және қаржы саласындағы өза- ра қарым-қатынастарды тереңдету бойынша бағыттары қарастырылды.

Республиканың астық өндірісінің дамуы талданды. Астық саласы негізінен экстенсивті әдістер есебінен дами беретіні анықталды, инновациялық технологияларды енгізу төмен деңгейде екені анықталды. Астық өндіру рентабельділігінің төмендеу үрдісі байқалады, негізгі проблемалық аймақтар бөлінді. Мәселелерді шешу астық шаруашылығын жаңғыртуды жүргізу болып табылатыны анықталды. Тек мемлекеттік, қаржылық, ұйымдастырушылық, техникалық - технологиялық, кадрлық жүйелі шаралар кешені ғана бар мәселелерді шешуге және елдің астық саласын дамудың жаңа деңгейіне шығаруға, оны экономикалық өсудің драйвері етуге мүмкіндік беретіндігі дәлелденген. АӨК дамытудың мемлекеттік бағдарламаларында көрсетілген астықтың шағын кешенін дамыту құрылған басымдықтармен жүйелі сипатқа ие екені көрініс тапқан. Отандық астық өндірісі тиімді даму үшін ұзақ перспективаға бағдарланған арнайы бағдарламаны құруды және іске асыруды қажет ететіні дәлелденді. Қаржылық салымдармен, жүйелі өзгерістермен және жаңа аграр- лық технологиялармен нығайтылған республикадағы оның даму стратегиясын әзірлеу қажеттігі негізделген.

Қазақстанның ауыл шаруашылығы экономикасының дамуына, өндірістік тәуекелдердің төмендеуіне ықпал ететін тиімді құралдардың бірі ретінде ауыл шаруашылығы өндірісін әртараптандырудың рөлі қарастырылды. Республиканың ауыл шаруашылығы саласының ерекшеліктері мен мәслелері анықталды. Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды мәні бар Қостанай облысының агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жай-күйіне баға берілді. Республикада егіс алқаптарын әртараптандыру жүзеге асырылып жатқанын, бидай алқаптары қысқарып, майлы дақылдармен ұлғайғанын көрсете отырып, соңғы жылдары және 1991 жылы егіс алаңының, жалпы жинау мен негізгі ауыл шаруашы- лығы дақылдарының түсімділігінің серпіні талданды. Өсіп келе жатқан мемлекеттік қолдаудың арқасында аграрлық секторды дамытудың оң үрдісі көрсетілген. Өсімдік шаруашылығындағы әртараптандырудың одан арғы процесі бойынша, атап айтқанда облыстағы қарақұмық егістігінің көлемін кеңейту, қой мен ешкі басын ұлғайту бойынша ұсыныстар әзірленді. Мал шаруашылығының осы бағытын дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық және энергия шығыны төмен қолда бар ресурстар анықталды. Қостанай облысы мысалында республиканың ауыл шаруашылығы өндірісін әртараптандыру бойынша қаралған шаралар елдің аграрлық секторының инвестициялық тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді деген қорытынды жасалды.

Қазақстан Республикасында аумақтың 70%-ға жуығы табиғи ресурстардың көзі болып табылатын табиғи экожүйелердің табиғи массиві сақталған жайылымдарды алып жатыр. Алайда, осы экожүйелердің ішінде адамның табиғатпен органикалық қосылуының қиын нүктесінен асып кеткен әлеуметтік-экономикалық даму нүктелері бар. Ауылдық аумақтарды тұрақты дамыту экономикалық және экологиялық қосылыстардың оңтайлы үйлесуі жағдайында жүзеге асырылатыны анықталды, оларға: экологиялық таза өнім өндіру, шалғынды-жайылымдық шаруашылықты жүргізудің көшпелі және отырықшы технологиялары, жайылымдық инфрақұрылымның жылжымалы элементтеріне бастамашылық жасау, ауыл халқының толық жұмыспен қамтылуына жағдай жасау, агробизнес объектілерінің, үй шаруашылықтары мен ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарының консорциумдарын құру жатады. Тұрақты дамудың экономикалық элементтері шағын кәсіпкерлік пен үй шаруашылықтарын мемлекеттік қолдаумен, білім беру және денсаулық сақтау объектілерінің құрылысымен, елді мекендерден тыс жерлерде ауыл шаруашылығы алқаптарына қызмет көрсетудің стационарлық объектілері үшін жел және күн генераторларын қолданумен байланысты екендігі анықталды. Ұсынылып отырған «қоныс аудармау» жайылымдық шалғындық шаруашылығын жүргізу технологиясы жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуына және ауылдық аумақтардың тұрақты дамуына ықпал ететін болады.

Қазақстанның экологиялық саясатын реттеудегі жобалық басқару құралдары зерт- телген. Мемлекеттік басқаруға жобалық тәсілді іске асыру өңірлерде әлеуметтік- экологиялық-экономикалық сипаттағы мақсаттарды іске асыруға мүмкіндік беретін мемле- кеттік даму бағдарламаларының көмегімен жүзеге асырылады. Бұл-әзірлеу, ұйымдастыру, бағдарламаға қатысушылардың күш-жігерін үйлестіру, мониторинг, оның тиімділігін бағалау нәтижесінде әр түрлі деңгейдегі субъектілердің едәуір санының өзара іс-қимылын талап ететін мемлекеттік реттеу жобаларының кешенін білдіретін жобалық басқарудың күрделі құралы. Ол басқару субъектілерін және объектінің қасиеттерін дамыту жөніндегі шараларды қамтиды, оның ішінде жобаларды іске асыру негізінде, сондай-ақ іс-шаралар кешені ретінде бағдарламаны басқару процесінің өзін тікелей қамтиды. Жұмыста мемлекеттік бағдарлама- ларын дамытуға және басқаруға баса назар аударылды. Жобалық менеджмент тұжырым- дамасы аясында авторлар тұрақты аймақтық даму деңгейін анықтауға әрекет жасады. Эко- логиялық реттеу ерекшеліктері қарастырылды. Талдау нәтижесінде тиімділікті бағалаудың әлемдік тәжірибесі тұрғысынан мемлекеттік бағдарламаны басқарудың барлық кезеңдерінің проблемалық аймақтары анықталды.

Экономикалық өсудің дәстүрлі моделінен ұлттық экономикалардың тұрақтылығын айқындайтын жалпы әлемдік тренд ретінде "жасыл" экономикаға көшу көрсетілген. Халықаралық қоғамдастық ресурс үнемдейтін және экологиялық зиянсыз өндірістерге сүйенетін "жасыл" экономикаға көшу жолдарын іздеуге мәжбүр. "Жасыл" экономика бағыты - синтетикалық өнімдерден, түрлі азық қоспаларынан бас тартуды және түсімділікті арттыру үшін органикалық тыңайтқыштарды пайдалануды көздейтін Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы органикалық егін шаруашылығы көрсетілген, бұл табиғи ресурстарға зиян келтірмей, халыққа қажетті азық-түлік көлемін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. "Жасыл" экономиканың бағыттары көрсетілген: топырақтың құнарлылығын, өсімдіктер мен жануарлардың денсаулығын басқару, суды тиімді пайдалану, фермаларды механикаландыру. Қазақстандағы БҰҰ даму бағдарламасы Астана қаласында су тұтынуды қысқартуға, электр энергиясын 30%-ға дейін үнемдеуге, өнімділікті 2,5 есе арттыруға мүмкіндік беретін жоғары технологиялық жылыжай кешенін құруға мүмкіндік берді. Қазақстанда қолдану үшін қалдықтарды басқару, судың ластануын және жаңартылатын энергетиканы бақылау бойынша технологияларды әзірлейтін БРҮҚОАР (БРИКС) мемлекеттерінде, экономикалық ынтымақтастықты ұйымдастыру және дамыту (ЭЫҰД) елдерінде "жасыл" технологиялар тәжірибесі қаралды.

Ғылым мен білім саласында қызмет көрсететін елдің аграрлық саласының уни- верситеттік кампустарының әр түрлері қарастырылды. Қазақстанның аграрлық универси- теттерінде ғылыми-практикалық кампустардың ерекшеліктері, орны, ролі қарастырылды. Аграрлық бағыттағы шетел университеттерінің кампустарының қызметі мен модельдері зерттелді. Модель ретінде экономикалық дамыған елдердегі аграрлық жоғары оқу орында- рының ғылыми және практикалық қызметінің бағыттары анықталды. Қазақстандық аграр- лық университеттермен салыстырғанда АҚШ-та, Қытайда, Германияда, Голландияда, Малайзияда және Канадада айтарлықтай айырмашылықтар байқалды. Үш аграрлық жоғары оқу орындарының кампустарын салыстыру нәтижелері ұсынылды. Салыстырулар негізін- де зерттеулер ауқымы, саласы, қызметкерлер саны, олардың критерийлері бойынша айырмашылықтары көрсетілген. Университеттік кампус жоспарының бөлімдері өндірістің, материалдық-техникалық, кадрлық, қаржылық қамтамасыз етудің негізгі құрамдас бөлігі ретінде сипатталған. Кампустың функционалдық элементтері анықталды. Кампусты нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісін басқару жүйесі ретінде да- мыту бойынша ұсыныстар берілді.

Адам ресурстарын басқару - кәсіпорынның тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігінің шешуші факторы болып табылады. Қазақстандық шындықта ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі салыстырмалы түрде төмен деңгейде қалып отырғанда, адами капиталдың агробизне- стің тиімділігіне әсерін өлшеу тәсілдерін жетілдіру мәселелері түбегейлі маңызды болады. Ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігін дамытудағы адами ресурстардың рөлін сандық бағалауды оның инновациялылық және тиісінше тиімділік деңгейін арттыру жөніндегі іс-шаралар жүйесіндегі эле- менттердің бірі ретінде қарастырудың мағынасы бар. Адам капиталының сипаттамасынан агро- бизнестің тиімділігіне ауыл шаруашылығы кәсіпкерлерінің білімі мен жасы айтарлықтай әсер ететіні байқалады. Қарағанды облысының Осакаров ауданында жоғары білімі бар ауыл шару- ашылығы кәсіпкерлерінің қызметі орташа біліммен салыстырғанда анағұрлым тиімді. Жас биз- несмендер өздерінің аға әріптестеріне қарағанда жоғары нәтижелілікті көрсетіп отыр. Ауыл шару- ашылығындағы жұмыс өтілі және кәсіпорын басшылығы өндірістің тиімділігіне айтарлықтай әсер етпейді. Зерттелген аудандағы ауыл шаруашылығы кәсіпорындары адам капиталын дамы- татын қаражатты инвестициялауға әлі мүдделі емес, бұл экономиканың аграрлық секторында инновациялық мәдениеттің қалыптасуын тежейді.

Инновацияларды игеру негізінде өндірісті жаңартуға мүмкіндік беретін Қазақстанның аграрлық секторындағы инновациялық қызметтің әртүрлі аймақтық аспектілері зерттелген. Ғылым мен практикамен, озық инновациялық технологияларды енгізудің өзара іс-қимылындағы агроөнеркәсіптік өндірістің тиімділігі көрсетілген. Инновациялық белсенділік деңгейіне сәйкес топтар бойынша аймақтардың жіктелімі берілген. Облыстардың инновациялық дамуы талданып, олардың мәселелері анықталған. Инновациялық қызметті кеңейтуге кедергі келтіретін факторлар анықталды. Оны ынталандырудың мүмкіндіктері қарастырылған: жаңа технологияларды пайдалану, инновация саласындағы бизнес пен мемлекеттің өзара іс-қимылы, аймақтық инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру. Авторлар шетелдік тәжірибені ескере отырып, аграрлық өндіріс пен ғылымды интеграциялаудың жаңа тиімді механизмін іздестіру қажеттігін қарастырды. Әлеуметтік үрдістерге, қоршаған ортаға, халықаралық техникалық ынтымақтастыққа және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне оң әсер ететін ұйымдық құрылымдардың жаңа түрлері ұсынылды. Еліміздің аграрлық саласындағы реформалардың маңыздылығы көрсетілді және аймақтық деңгейде АӨК-де инновацияларды қолдануды ынталандыру бойынша нақты ұсыныстар берілді.

Шағын және орта агробизнес кәсіпорындарымен салыстырғанда Қазақстанның салааралық азық-түлік кешендерінің бәсекелестік артықшылықтарына салыстырмалы талдау жасалды. Республиканың АӨК өндірістік-шаруашылық қызметін ірі ауқымды құрылымдарды құру бағытында қайта құрылымдау аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал ететіндігі белгіленген. Аймақтың АӨК әлеуетін кешенді бағалау ұсынылған. Агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету проблемаларына ауқымды көзқарас ел аймақтарының перспективалы дамуы, олардың стратегиялық резервтерінің өсуі үшін қажет екені анықталды.

Ақмола облысының аграрлық секторындағы ұдайы өндіріс үрдісінің ерекшеліктері көрсетілген. Саланың жай-күйін талдау негізінде соңғы онжылдық ішінде оның даму үрдістері айқындалды. Көрсеткіштерді (рентабельділік) есепке ала отырып, 2007-2017 жыл- дары Ақмола облысының аудандары бойынша экономикалық даму және ұдайы өндіріс үдерістерінің деңгейіне баға берілді. Аграрлық саладағы ұдайы өндірісті кеңейту үшін қолайлы жағдайлардың жоқтығы анықталды. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының табыстылығын арттыру мақсатында мемлекеттік қолдау шараларын қабылдау қажеттілігі көрсетілді, бұл аграрлық саладағы жағдайды жақсартуға ықпал етеді. Ұдайы өндіру түрлерінің шекараларын бағалау жүргізілді және облыстың агроөнеркәсіптік өндірісіндегі ұдайы өндіру процесін кеңейтуге ықпал ететін ұсыныстар әзірленді.

Павлодар облысының республика көлемінде ортақ өзекті мәселелері, сондай-ақ өзіндік ерекшеліктері де бар ауылдық аймақтарының экономикалық даму үрдістері қаралды. Ауылдық аумақтардың экономикалық жағдайын талдау нәтижесінде олардың тұрақты дамуының тұжырымдамалық негіздерін әзірлеу өңірлік тәсілді талап етеді, өйткені ауылдық жерлерде қолайлы экономикалық ахуал құру әлеуетті экономикалық мүмкіндіктер бойынша сараланған және өзіне тән мәселелері бар әрбір елді мекенде жүйелі шараларды іске асыруды алдын ала айқындайды. Ауылдың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін негізгі басымдықтардың бірі - өндірістік әлеуетті арттыру қажет. Аумақтық даму және тиімді шаруашылық қызмет үшін ресурс үнемдеуші технологияларды пайдалануға бағдарланып, ауылдық аумақтардың өндірістік жүйелерін жетілдіру ұсынылды. Бұл тәсілдің басты мақсаты - жергілікті бәсекелестік артықшылықтарды арттыру, қоршаған табиғи ортаны сақтауды ес- кере отырып, ауыл экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру.

Павлодар облысы мысалында рекреациялық аумақтарды инвестициялау мәселелері анықталды, қоғам, мемлекет, инвесторлар және рекреациялық қызметтерді тұтынушылар мүдделерінің өзара байланысы негізінде оларды шешу жолдары ұсынылды. Аумақтың бірегей табиғи әлеуетін міндетті түрде сақтау шартымен рекреацияны дамытуға инвестициялауды жандандыру бағыттары айқындалды. Аймақтарда табиғи, бірегей рекреациялық аймақтарды дамытуға инвестициялар салу олардың экономикасын дамытуға және рекреациялық қызметтің өсуі үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді деген идея негізделген. Зерттеу нәтижелері бойынша аймақта рекреациялық әлеуетті экстенсивті, тиімділігі аз пайдалануды сақтау табиғи рекреациялық аумақтарды инвестициялаудың тиімсіз тәсілімен түсіндірілетіні бекітілген. Негізгі мәселелер: экологиялық-әлеуметтік бағыттылығына байланысты олардың инвестициялау объектілерінің жоғары емес рентабельділігі, өтелімділіктің ұзақ мерзімі, табиғи экологиялық жүйелердің тұтастығын сақтауға жұмсалатын шығындардың қажеттілігі болады. Рекреациялық аумақтарды инвестициялауға мемлекеттің бағдарламалық тәсілі аймақтың бірегей табиғи сипаттамаларын сақтауға және оның әлеуетін барынша тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Түркістан облысының агроөнеркәсіптік кешенінің даму үрдісі мен серпіні зерттелген. Қазақстанның оңтүстігіндегі аграрлық секторды дамытудың негізгі мәселелері анықталған. Ауыл шаруашылығы саласын сипаттайтын көрсеткіштер талданды: өнімнің жалпы шығарылымы, өңірлік өнімнің жалпы көлеміндегі мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы өнімдерінің үлесі. Оңтүстік өңірдің ауыл шаруашылығы дақылдарының, соның ішінде дәнді, көкөніс, техникалық және жем-шөп дақылдарының түсімділігінің салыстырмалы деректері қарастырылды. Мал шаруашылығының даму көрсеткіштері талданды,ет, сүт, жұмыртқа және жүн өндірісінде оң және теріс үрдістер анықталды. Зерттеу нәтижелері аграрлық сектор өндірісінің деңгейін арттырудағы ауыл шаруашылығы бірлестіктерінің рөлін бағалауға мүмкіндік берді. Шығарылатын өнімнің жалпы көлеміндегі осы нарыққа қатысушылардың құрылымы қарастырылды, олардың ішінде ауыл шаруашылығы кооперативтері, фермерлік шаруашылықтар, жеке қосалқы шаруашылықтар және ірі агрокорпорациялар бар. Экономикалық тиімділіктің ең жақсы көрсеткіштеріне қол жеткізуге ықпал ететін аймақтың агроөнеркәсіптік кешені субъектілерінің өзара байланысы және одан әрі оңды өсу жолдары көрсетілді.

Ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен сапасын арттырудағы халық шаруашылықтарының рөлі, олардың ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудегі үлесі көрсетілген. Түркістан облысының ЖҚШ (жеке қосалқы шаруашылықтары) негізгі көрсеткіштері талданған. Олардың дамуына теріс әсер ететін бірқатар экономикалық және әлеуметтік проблемалар көрсетілді: ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен халық шаруашылықтары арасындағы интеграциялық байланыстардың үйлесімсіздігі; халық шаруашылықтарының заңды және әлеуметтік мәртебесінің төмен деңгейі; материалдық- техникалық құралдардың, тыңайтқыштардың, элиталық тұқымның, малдың өнімді тұқымдарының жетіспеуі. Өндірілген өнімді сақтау және қайта өңдеу тәсілдерін жетілдіру, оны сату, қолайлы баға бойынша ауыл шаруашылығы техникасымен қамтамасыз ету, ветеринариялық қызметтердің сапасын жақсарту негізінде үй шаруашылықтарында еңбек өнімділігін арттыру бағыттары анықталды. Кепілдік мүлікке және табыс салығын төлеудің болмауына байланысты халықтың шаруашылықтарын дамыту үшін қажетті несие қаражатына қол жеткізуде қиындық туғызу себептері анықталған. Ауыл аумақтарының жерлерін ұтымды пайдалануға және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің тиімділігін арттыруға ықпал ететін жеке қосалқы шаруашылықтарды кооперациялау негізінде АӨК шаруашылық субъектілерін дамыту үшін осы мәселелерді шешу жолдары ұсынылды.

Ауыл шаруашылығы - экономиканың аса қауіпті саласы. Сондықтан ауыл шаруашылығын сақтандыру - бұл әлемдік тәжірибеде ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді қаржылық қорғаудың тиімді тетігі. Еуразиялық экономикалық одақ елдерінде сақтандыру операциялары көлемінің өсуі байқалады, бұл агроөнеркәсіптік өндірістегі тәуекелдердің төмендеуін, теріс салдарлардың, оның ішінде табиғи сипаттағы қолайсыз оқиғалардың басталуына байланысты өнім өндіру кезінде, сондай-ақ өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы тауарларына бағаның ауытқулары кезінде кірістердің ысырабының қысқаруын қамтамасыз етеді. Мақалада Беларусь және Қазақстандағы агросақтандыру жүйесінің жұмыс істеуінің өзекті мәселелері қарастырылған. ЕАО-қа қатысушы елдердің ауыл шаруашылығындағы сақтандыруды дамытудың негізгі үрдістері жинақталған. Мемлекеттік қолдау тәжірибесі зерделенді. Бірыңғай аграрлық сақтандыру нарығының ағымдағы жай-күйі және дамудың негізгі көрсеткіштерінің серпіні талданды, оның кеңеюін қиындататын себептер негізделген. Еуразиялық экономикалық одаққа қатысушы мемлекеттердің аграрлық экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде сақтандыру тетігін жетілдірудің перспективалық бағыттары ұсынылды.

Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту мәселелерінің бірі - ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлы сипаты және ұсақ шаруашылық құрылымдардың әлеуетін тиімді пайдалану мақсатында ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді біріктіру қажеттілігі қарастырылды. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің атқарушы органдармен бірлесіп ауыл шаруашылығы кооперативтерін құру жөніндегі қызметі талданды. Ауыл шаруашылығы кооперациясын кооперативтер мен олардың қауымдастықтарының (одақтарының) жүйесі ретінде қарап, ондағы фермерлік шаруашылықтардың үлесі анықталды және ауыл шаруашылығы кооперативтерінің функцияларын реттейтін заңдар қаралды. Кооперацияны дамытудың мақсаттары мен міндеттері анықталды. Өндірістің тиімділігін арттырудың негізгі факторы ретінде көлденең және тік кооперациялаудың ерекшеліктері белгіленген. Ауыл шаруашылығы коопера- тивтерінің ішкі аудитін жүзеге асыратын коммерциялық емес ұйым нысанында құрылған тексеру одағы қызметінің негізгі түрлері ұсынылған. Тексеру одағының қызметін қиындататын негізгі себептер анықталды: оларды мемлекеттік тіркеу жөніндегі заңнамада кейбір кемшіліктер, ішкі аудиттің білікті мамандарының жетіспеушілігі, тексеру одағының жұмысын реттейтін және бақылайтын жоғарғы органның жоқтығы.

Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік тетігі негізінде мемлекет пен бизнестің өзара іс- қимылы жағдайында Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытудың кейбір аспектілері, республиканың АӨК дамуының тұжырымдамалық базасын ұсынатын мемлекеттік бағдарламалар ұсынылған. МЖӘ тетігін белсенді пайдалануды қарастыратын аграрлық секторға ақпараттық технологияларды енгізу - ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттырудың инновациялық факторына назар аударылды. Аграрлық салада цифрландырудың, мемлекеттік-жеке меншік әріптестік тетігі есебінен жобаларды қаржыландырудың негізгі бағыттары анықталды. Отандық аграрлық саланың әлеуетін іске асыру үшін МЖӘ пайдалану қажеттілігін негіздеудің авторлық тәсілдері зерделенді. Республика бойынша және аймақтық бөліністе ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің серпіні, ел бойынша және ауыл шаруашылығын тұтастай алғанда тауарлар өндірісі үлесінің арақатынасы, сондай-ақ іске асырылып жатқан мемлекеттік-жеке меншік әріптестік жобалары талданып, салыстырылды. АӨК-дегі МЖӘ тетігін жетілдіру бойынша ұсынымдар берілді. Мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктің тиімді модельдерін ескере отырып, агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың перспективалық бағыттары анықталды.

Ет, сүт өндіру және қайта өңдеу әлеуетінің қалыптасқан жағдайы талданған, шикізат базасының, еттің, сүттің қайта өңдеу кәсіпорындарының өндірістік қуаттарының ерекшеліктері мен даму үрдістері анықталды. Ет, сүт салаларының дамуын тежейтін проблемалар анықталды, олардың негізгілері: өндірістің төмен өнімділігі; өнеркәсіптік қайта өңдеуге жарамсыз шикізаттың қанағаттанғысыз сапасы; өндірістің маусымдылығы және жыл бойы қайта өңдеу кәсіпорындарына шикізаттың біркелкі түспеуі; қарқынды өндіріс және жаңа технологияларды енгізу мүмкін емес жеке қосалқы шаруашылықтарда өндірістің шоғырлануы; тағам және қайта өңдеу өнеркәсібінің негізгі өндірістік қорларының жоғары деңгейі, бұның бәрі сайып келгенде дайын өнімнің өзіндік құнының өсуіне және оның нарықтағы бәсекеге қабілетсіздігіне әкеледі.Ет және сүт өнеркәсібі дамуының шикізат базасымен тығыз өзара байланысын растайтын етті және сүтті қайта өңдеу кәсіпорындарын орналастырудың өңірлік ерекшеліктері анықталды. Республикада ет пен сүт өндіру, қайта өңдеу проблемаларын шешу үшін шаралар негізделген.

Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қабілетті аграрлық секторды дамытуға арналған кластерлік тәсіл қарастырылған. Өңірдің аумағында өндірісті мамандандыру мен ұтымды орналастырудың, мамандандырылған тауар аймақтарын қалыптастырудың әсерін ескере отырып, ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттің рөлі анықталған. Тұтынудың ғылыми негізделген нормалары бойынша жан басына шаққандағы негізгі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемінің көрсеткіші негізінде өңірлерді азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету проблемаларын шешуде қазіргі заманғы ұстаным қажет екендігі атап көрсетіледі. Еуразиялық экономикалық одаққа қатысушы мемлекеттердің өнімімен салыстырылатын бағалар бойынша жоғары қосымша құны бар жоғары сапалы өнім алу, шикізатты терең өңдеуді қамтамасыз ету үшін тағам өнеркәсібінде кластерді құрудың маңызы көрсетілген. Басты сала ауыл шаруашылығы болып табылатын негізгі салаларды бөле отырып, тағам өнеркәсібінің кластерлік сызбасы қарастырылды. Кластерлер өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің өсуіне үш бағыт бойынша әсер ететіні анықталған: саладағы өнімділікті арттырады; инновациялық белсенділік үшін мүмкіндіктер туғызады; агробизнесті дамытуды ынталандырады.

Жер ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғаудың теориялық негіздері зерттелді, әлемнің жекелеген елдерінде және Қазақстанда жерді пайдаланудың даму тенденциялары салыстырылды. Республика жерінің қазіргі құрылымы, оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары көрсетілген. Агроөнеркәсіп кешеніне инвестиция тартудың қосымша құралы ретінде ауыл шаруашылығы жерлерін жалға беру бойынша ұсыныстар берілді. Жер ресурстарының аймақтық және шекаралық ерекшеліктерін ескере отырып, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін ұйымдық-экономикалық шаралардың қажеттілігі негізделген. Қалыптасқан салық салу жүйесі зерттелді және Қазақстанда жерге салық салуды жетілдіру жолдары ұсынылды. Заңды және жеке тұлғалардың жекелеген санаттары кірістерінің өсуіне ықпал ететін шаруашылық жүргізуші субъектілердің тиімді қызметін ынталандыру факторлары анықталды.

Ауылдық аумақтар халқының өмір сүру сапасын жан-жақты талдау ауылдық жерлердегі әлеуметтік проблемаларды шешуге байланысты жүйелі процестер мен құбылыстардың сипаттамасын анықтауға мүмкіндік берді. Ауылдық елді мекен аумағында адамның қалыпты өмір сүруі үшін қажетті талаптарға сай болу деңгейі анықталды. Ауыл қызметкерінің орта есеппен жан басына шаққандағы ресурстары қалалыққа қарағанда орта есеппен 42,7-49,6% - ға аз екені анықталды, ауылдың аз қамтылған және өте кедей отбасылары ресурстардың аз мөлшерін иеленеді. Ауыл халқы үшін негізгі табыс көздері: жалақы - 61,2%, өз бетінше жұмыспен айналысудан және кәсіпкерлік қызметтен түскен табыс - 15,7%, әлеуметтік төлемдер - 23,9%, меншіктен түскен табыс - 0,2%, материалдық көмек және басқа да кірістер - 3,9% болып табылады. Ауыл отбасыларының көпшілігінде әртараптандырылған табыс көздері бар. Әлеуметтік-мәдени-тұрмыстық жағдайлармен қамтамасыз етілу деңгейінің және табыстың төмендігінен жас кадрлардың ауылдан кетуі, олардың ауылдық жерлерге бекітілу деңгейінің төмендігі байқалады. Әсіресе, бұл республиканың әлеуметтік қамтамасыз етілмеген, аумақтық шалғай аудандарында, халықтың тығыздығы төмен аудандарда, сондай-ақ шаруа қожалықтары басым түрде дамитын аймақтарда байқалады. Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі жұмыссыздықтың жалпы төмендеуі 5,1%-дан 4,8% болған кезде 2016 жылы 2,9%-дан 3,5%-ға дейін өсті.

Республиканың, атап айтқанда Ақмола облысының аграрлық еңбек нарығында қалыптасқан жағдай көрсетілген. Оның негізгі индикаторлары: еңбекке қабілетті жұмыс күшінің деңгейі, халықтың экономикалық белсенді бөлігі және жұмыспен қамту көрсет- кіштері, оның ішінде жалдамалы қызметкерлер мен өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың үлесі, жұмыссыздық деңгейі, еңбекке қабілетті халық санындағы және әртүрлі жастағы топ- тардағы құрылымдық өзгерістер, оларға әсер ететін факторлар талданған. Экономиканың негізгі секторларының салалық құрылымында халықтың жұмыспен қамтылуы, гендерлік топтар бойынша жұмыспен қамтылғандардың үлесі, жұмыссыз және жұмыс күші болып та- былмайтын экономикалық белсенді емес халықтың арасындағы жұмыссыздық себептері көрсетілген. Еңбек нарығын жетілдіру, жұмыспен қамту деңгейін арттыру, ауылдық жерлер- де жұмыссыздықты төмендету бойынша ұсыныстар берілген. Зерттеу қорытындысы бойынша жұмыспен қамту және жұмыссыздықты төмендету бойынша тиімді мемлекеттік бағдарламаларды дамыту қажеттілігі туралы қорытынды жасалды: тегін кәсіптік техника- лық білім беру, жаппай кәсіпкерлікті дамыту арқылы шағын несие беру жүйесін кеңейту, жаңа жұмыс орындарын ашу және сұранысқа сәйкес еңбек нарығындағы қызметкерлер са- нын арттыру мақсатында жеке кәсіпкерлерді осыған ынталандыру.

Аграрлық саланың еңбек әлеуетін қалыптастыру мен басқарудың түрлі аспектілері талданды. Оның ауыл халқының демографиялық құрылымының өзгеруімен өзара байланысы анықталды. Ауыл шаруашылығы өндірісіне еңбек ресурстарының қатысуына баға берілді. Аграрлық сектордың кәсіби кадрларға қажеттілігі, олардың ауылға келуін ынталандыру, ауылдық жерлердегі халықтың табысы мен жұмыспен қамтылуын арттыру факторлары көрсетілген. Ауыл халқының өзін - өзі жұмыспен қамтуының алғышарттары мен ерекшеліктері анықталды, оның негізгі нысаны негізінен әлеуметтік бағыты - отбасының қажеттіліктерін қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандарды нарықтық қайта құруға бейімдеу мүмкіндігі, аграрлық еңбек нарығын басқарудың тиімді жүйесін құру үшін объективті қажетті АӨК және ауылдық аумақтарды тұрақты дамытудың әлеуметтік-экономикалық міндеттерін орындау сияқты дәстүрлі шаруашылық әдістерімен байланысты. Ауыл экономикасын жаңғырту жағдайында еңбек ресурстарын пайдаланудың, ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігін арттыру үшін жағдай жасауға бағытталған, ауылда өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған балама жолдары ұсынылды. Зерттеу ауылдың, әсіресе жастар мен аграрлық кадрлардың еңбек әлеуетін қайта қалпына келтірудегі оң ілгерілеушіліктерді бағалауға, ауыл жастарының құндылық бағдарларына, толық пайдаланылмаған еңбек ресурстарын тарту арқылы жұмыс орындарының қажеттілігіне мониторинг жүргізуге мүмкіндік берді.

Ауыл халқының өміртіршілігін қамтамасыз етуге бағытталған экономиканың маңызды салаларының бірі ретінде ауылдық аумақтардың әлеуметтік инфрақұрылымын дамытудың маңыздылығы анықталды. Осы мәселе бойынша отандық және шетелдік авторлардың ғылыми еңбектері қаралды. 90-шы жылдардан бастап қазіргі уақытқа дейінгі әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің жай-күйі көрсетілген. Статистикалық деректер негізінде соңғы 25 жылда республиканың ауылдық жерлерінің әлеуметтік-мәдени мақсаттағы объектілерін пайдалануға беруді енгізу серпіні талданды. Денсаулық сақтауда әлеуметтік инфрақұрылым құру және халықтың бос уақытын ұйымдастыру бойынша мәселелер анықталды. Жекелеген жас топтары бойынша қала және ауыл тұрғындарының құрылымы келтірілген. Қалалық және ауылдық өмірдің неғұрлым тартымды жақтары анықталды. Ауылдық аумақтардың әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін талдау негізінде басты мәселелер анықталды: олардың санының қысқаруы, еңбекке қабілетті халықтың қалаға көшіп-қонуының жыл сайынғы өсуі, білім беру және денсаулық сақтау салаларында жоғары білікті кадрлардың жетіспеушілігі. Авторлар ауылдық аумақтардың әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту жолдарын ұсынды.

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары тиімді дамуы үшін айтарлықтай несиелік ре- сурстарға мұқтаж, бұл агроөнеркәсіптік өндірістің салалық және ішкісалалық ерекшелік- теріне байланысты. Мақалада екінші деңгейдегі банктердің аграрлық сектордағы несие беру тетігін жетілдіру жолдары қарастырылған. Оның өзіндік ерекшеліктері: маусымдылығы, ай- налымдағы құралдардың ұзақ айналымы, үздіксіздігі, жоғары тәуекелдері, кепілмен қамта- масыз етудің ерекше нысандары экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда несие беру үшін ауыл шаруашылығының неғұрлым қолайлы жағдайын анықтайды. Ауыл шару- ашылығы кәсіпорындары мен екінші деңгейлі банктердің несиелік қатынастарының дамуы- на кредиттерді пайдаланғаны үшін жоғары пайыздық мөлшерлемелер, несиеге қабілеттілігін талдаудағы қиындықтар, орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерге деген қажеттілік, тиімсіз мемлекеттік қолдау кедергі келтіреді. Шетелдік тәжірибе негізінде мәселені шешу үшін мыналар ұсынылады: қарыз алушылардың несие қабілеттілігін талдау кезінде сарап- тамалық жүйелер мен IT-технологияларды енгізу; АӨК (ValueChainFinance) қосылған құн тізбегін несиелеу; несие беру кезінде тәуекел трансфертінің әдістерін пайдалану. Сондай-ақ, агроөнеркәсіптік кешендегі тәуекелдерді басқарудың инфрақұрылымын дамыту үшін мем- лекеттік қолдау қажет. Аграрлық саладағы қаржы-несиелік қатынастарға мемлекеттің әсері өзін-өзі реттеу факторларының әсерін ескере отырып, қалпына келтірудің оңтайлы жағдай- ларын жасауға алып келуі тиіс.