Авторлар Қызылорда облысының күріш өсіру саласындағы қалыптасқан жағдайды қарастыруда: күріштің егіс алаңы 87 300 га құрады, бұл Қазақстанда өндірілетін күріш өнімінің 90%-ын өндіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Ақ астықтың орташа өнімділігі гектарына 54,5 ц құрайды. Жоғары өнімді сұрыптарды пайдалану есебінен соңғы бес жылда күріш жармасын өндіру 39% - ға, күріштің жалпы түсімі екі есеге артты. Статистика комитетінің деректері бойынша, оның өңірдегі көлемі 2020 жылы 2019 жылмен салыстырғанда 15 мың тоннаға, өңделген күріш 81,2% - ға (60-тан 107,5 мың тоннаға дейін) өскен. Қызылорда облысында 2020 жылы га-дан 61,8 ц алынды, қамбаға 550 мың тоннадан астам күріш себілді. Зерттеу нәтижелері күріш жармасына ішкі сұранысты толық қамтамасыз ететін республика бойынша алынған өнімнің едәуір мөлшеріне қарамастан, ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі саласы және ауыл халқының табыс көзі күріш шаруашылығын одан әрі дамыту, оның экспорттық әлеуетін арттыру болып табылатынын көрсетті. Облыстағы күріш өсіру кешенінің даму қарқыны және осы дақылға әлемдік сұраныс деңгейі талданған. Өңірдегі күріш өндірісінің мәселелері мен перспективалары көрініс тапқан. Бұл мәселені зерттеу республика үшін күріш өсіру саласының маңыздылығын анықтауға мүмкіндік береді, өйткені күріш елде де және шетелде де сұранысқа ие болуда. Саладағы субсидиялар талданып, олардың тиімділігіне баға берілді. Күріш өнеркәсібін субсидиялау бойынша ұсынымдар әзірленген.

Мақалада Қазақстанның ауылдық аумақтарының тұрақты дамуын бағалаудың теориялық-әдіснамалық аспектілері ашылған. Авторлар жүргізген талдау барысында экономикалық тұрғыдан орнықты және әлеуметтік дамыған ауылдық аудандар елдің тұрақтылығының, тәуелсіздігінің және азық-түлік қауіпсіздігінің негізіне айналатыны анықталған. Соңғы жылдары ауыл халқы санының өзгеруі, табиғи өсім және көші-қон өсімі талданған. Қазақстандық ауыл дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері ұсынылды. Авторлар шығындар негізінен кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет салаларына байланысты екенін айтады. Ауылдағы өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыру проблемалары ескі қымбат әдістермен шешілмеуі керек деген қорытынды жасалған. Республикада ауылдық жерлерді дамытудың жағдайлары мен мүмкіндіктері әртүрлі. Бұл тұрғыда ауылдық елді мекендердің әлеуетін, сондай-ақ ауылдық аумақтардың орнықты дамуын қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік және жергілікті басқару органдары қызметінің нәтижелілігін бағалауға бағытталған зерттеулер өзекті бола түседі. Әдеби көздер мен шетелдік тәжірибені жинақтау ауыл тұрғындарын мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттарының маңыздылығы көрсетілген, оларды іске асыру ауыл шаруашылығы ресурстарын тиімді пайдалануға, өндірісті жаңғыртуға және инновациялық технологияларды игеруге, ауылда шағын бизнес пен кәсіпкерлікті қарқынды дамыту үшін жағдай жасауға, ауыл шаруашылығы емес қызмет саласын кеңейту есебінен ауыл тұрғындарының жұмыспен қамтылу деңгейінің өсуіне және ауылдық еңбек ресурстарын шаруашылық айналымға неғұрлым толық тартуға, олардың табыс деңгейінің артуына ықпал етеді.

Инновациялық процесс ғылыми әзірлемелер негізінде нақты техникалық идеяларды жаңа технологияларға айналдырудың, оларды өндірісте қолдануға жеткізудің үздіксіз ағымы ретінде зерттелген. Өңірлерде инновацияларды енгізу, ауыл шаруашылығы салаларында цифрлық технологияларды қолданудың практикалық аспектілерін кешенді зерделеу мәселелері қарастырылған. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінде жаңа техникалық құралдар мен IT әзірлемелердің таралу саласын кеңейту еңбек өнімділігін арттыруға, елдің ЖІӨ-не ауыл шаруашылығы саласының үлесін ұлғайтуға, аграрлық өнімді әлемдік нарықтарға экспорттау әлеуетінің өсуіне ықпал ететіні анықталған. Агроөнеркәсіптік өндірісті дамыту өңделетін жерге автоматтандырылған мониторинг жүргізу, цифрландыру процесіне жәрдемдесу, азық-түлік нарығындағы қауіпсіздікті бақылаудың ақпараттық платформасын құру арқылы қамтамасыз етілетіні көрсетілген. Отандық өнімнің жоғары нәтижелілігін анықтау мақсатында технологиялардың, сорттардың, дақылдардың үлкен көлемі бар, шетелде танымал "AgroStream"(АгроСтрим) ауыл шаруашылығы кәсіпорнын басқарудың ақпараттық жүйесі болып табылатын отандық әзірлеме ұсынылған, оларды басқару шешімдерін қабылдайтын пайдаланушылар үшін ыңғайлы нысанда ұсына отырып, деректерді талдайды. Аграрлық өнім өндірушілерді қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету шығындарды азайтуға және білікті жұмыс күшінің тапшылығын азайтуға мүмкіндік беретіні анықталған. Кәсіпкерлер ресурстары аз азық-түлік өнімдерін көбірек өндіруі керек, сондықтан ауылшаруашылық өнімдерін өндіру технологиясында айтарлықтай серпіліс қажет. Цифрландырудың негізгі міндеті - фермерлердің өндірістен тауарларды өткізуге дейінгі барлық процестерін айтарлықтай жеңілдету.

Ел экономикасының аграрлық секторын дамытудың парадигмасы ретінде "жасыл" экономика проблемалары талданған. Экожүйелерге көшудің негізгі элементтері жинақталған: ауылдық аумақтарды тұрақты дамытудың негізгі қағидаттарына сәйкес бағаларды реттеу; "экологиялық" салық жүйесін реформалау және дамыту; орнықты мемлекеттік инвестициялар және оларды табиғи капиталға ұлғайту; әлеуметтік бағытталған стратегиялар. "Жасыл" экономика тұжырымдамасын іске асыру жолдары: жалпы экономикалық және технологиялық көрсетілген. Оны дамытудың негізгі міндеттері қоршаған ортаға қолайсыз әсерді және экологиялық тозу тәуекелдерін едәуір төмендететін ретінде, сондай-ақ республиканың ауыл шаруашылығында оның саласын кеңейту үшін мүмкіндіктер мен алғышарттар ретінде айқындалған. Қазақстанда экологиялық өлшемдерге толық жауап беретін бірнеше жоба іске асырылған. Ауылдық жерлерде органикалық өнімнің өндірістік процесі үшін қажетті жағдайлар бар екені көрсетілген. Қазақстан Республикасының органикалық өндірушілері және әлемдегі операторлардың басқа түрлері туралы деректер ұсынылған. Зерттеу нәтижесінде "жасыл" экономиканың түпкі мақсаты – оның қаржылық, экологиялық және әлеуметтік компоненттерінің өзара іс-қимылын, неғұрлым озық ауыл шаруашылығы кәсіпорындарымен өзара байланысын оңтайландыратын өмір сүру жағдайларын жасау, ауыл шаруашылығында инновациялық желілер мен кластерлік құрылымдарды қалыптастыруды ынталандыратын экологиялық менеджментті қолдау бағдарламаларын әзірлеу деп қорытынды жасалған. "Жасыл" экономиканың негізгі қағидаты – органикалық ауыл шаруашылығы секторын кеңейту, экологиялық таза өнімге сертификаттар енгізу және оның экспортын ұлғайту.

Зерттеу жаңа жұмыс орындарын құруда, радикалды инновацияларды енгізу мен коммерцияландыруда шағын және орта бизнестің маңыздылығын көрсетеді. Тиімді мемлекеттік қолдау кезінде кәсіпкерлердің бұл санаты қысқа мерзімді, сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективада елеулі нәтижелерге қол жеткізуге, жаңа нарықтарға шығуды қамтамасыз етуге қабілетті екендігі атап өтілген. Мақалада Қазақстанның жоғары ұстанымын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жағдайын едәуір жақсартуға, отандық шағын және орта кәсіпорындардың ЖІӨ-ге үлесін арттыруға ықпал ететін мемлекеттік қолдаудың алты бағдарламасының маңызды рөлін айғақтайтын аграрлық кәсіпкерлікті дамыту үшін жасалған қолайлы жағдайлар көрсетілген. Институционалдық және нормативтік базаның кейбір ерекшеліктері ШОБ үшін үйлесімсіз жағдайлар туғызатынын ескере отырып, осы саладағы жұмыспен қамтылудың жоғары еместігі, салалар бойынша айырмашылықтар атап көрсетілеген. Сауда және инвестициялық кедергілер оның отандық және әлемдік сауда платформаларына толық шығуына кедергі келтіреді. ЭЫДҰ елдерінде шағын және орта бизнес өкілдері кәсіпкерлік сектордың көпшілігін құрайды. Авторлар болашақта кәсіпкерлік қызметті тиімді дамытудың жаңа тәсілдері әзірленетінін; шағын және орта кәсіпкерлер саласын кеңейтуге бағдар Қазақстанның 2025 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарында көзделгендігін растайды. Қазіргі жағдайда олардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету тетігі мемлекеттік қолдауды күшейтуге, несие қаражатын бөлуге, мемлекеттегі қолайлы макроэкономикалық жағдайды қамтамасыз ету үшін басқа да қаржы өнімдерінің кең спектріне негізделуі керек.

Болашақта индустрияландыру мен урбандалу қарқынының өсуін, Қытайдың нарықтық бағдарланған экономикасының қарышты қозғалысын, халықаралық ынтымақтастыққа тартылудың өсуін алдын ала айқындайтын ресурстық саясат мәселелері зерделенді. Әлеуметтік-экономикалық даму процесін жеделдету көбінесе ауылшаруашылық саласының жағдайына байланысты. Елдің агроөнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру, шаруалардың кірістерін ұлғайту және әлемдік нарықта қытай өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, сондай-ақ ауыл шаруашылығын жаңғырту мақсатында басқа мемлекеттермен және шетелдік ұйымдармен өзара тиімді әріптестік негізінде ашықтық саясатын ұстануға ниетті екендігі атап өтілді. Агроөнеркәсіптік кешен проблемаларын шешу басым міндет болып қала беретіні көрсетілді. "Өнеркәсіп ауыл шаруашылығын қолдайды, қала ауылға көмектеседі"қағидаты бойынша қала мен ауылды интеграциялаудың ұзақ мерзімді тетігін құра отырып, оны инновациялық реформалау көзделеді. Орталық Азия елдері мен Қытай Халық Республикасының алдында аграрлық секторды одан әрі дамыту, саланың нәтижелілігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру, ауыл тұрғындарының әл-ауқатын жақсарту және ауылдық аумақтардың экономикасын көтеру, өткізу нарықтарын кеңейту және экспортты ынталандыру, АӨК өнімдерінің халықаралық саудасын ынталандыру жөнінде бірқатар міндеттер тұр. Осы мақсатта Қытай ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін арттыру бойынша жұмысты жалғастыруда, ДСҰ мүшесі ретінде міндеттемелерді орындауда, агроөнеркәсіптік саладағы екіжақты және көпжақты үкіметаралық ынтымақтастыққа қатыса отырып, ел ішінде және шетелде экологиялық таза ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық-түлік өндірісінің көлемін арттыруда. Авторлар ҚХР жалпы экономика тұрғысынан да, аграрлық өндіріс саласының өсуі мен дамуы мәселелері бойынша да Қазақстанның маңызды стратегиялық әріптестерінің бірі болып табылатынына назар аударады.

Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігіне, оның өзіндік құнына салыстырмалы талдау ұсынылған. Өндірістік шығындарды анықтауда аддитивті модельді және жеке факторлардың үлестік әсерін есептеу әдістемесін қолдану қажеттілігі негізделген. Өсімдік шаруашылығы саласындағы барлық тауарлардың сатылуына, сондай-ақ нақты ауыл шаруашылығы кәсіпорнының деректері бойынша бидай мен арпаны сату мөлшеріне байланысты түсім көлемінің көрсеткіштері зерделенген. Өндірістің орташа жылдық өсу қарқыны және осы дақылдардың өзіндік құны есептелген. Салыстыру кезінде өндіріс шығындарының талданып отырған кезең ішінде оларды өсіру кезіндегі мәні мен меншікті салмағы көрсетілген. Материалдық және амортизациялық шығындар шығындар сомасына сандық тұрғыдан қалай әсер ететіні анықталған. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін алу тиімділігі мен өзіндік құны көрсеткіштерінің өзара байланысы қарастырылған. Салыстыру кезінде өндіріс шығындарының талданып отырған кезең ішінде оларды өсіру кезіндегі мәні мен меншікті салмағы көрсетілген. Өсімдік шаруашылығы өнімін алу тиімділігінің көрсеткіштері мен өзіндік құн арасындағы байланыс қарастырылады. Оның өнімді өндіру және сату кезіндегі кіріс деңгейіне тікелей әсері анықталған. Тауарлардың рентабельділігін арттырудың негізгі факторлары болып табылатын материалдық шығыстарды, әсіресе жанар-жағармай материалдары мен қосалқы бөлшектер, амортизациялық аударымдар бойынша тұрақты бақылау және тұрақтандыру қажеттілігі атап өтілген. Өндірістік процестің барлық элементтерін жинақтайтын экономикалық факторлар негізінде есептелген көрсеткіштерді үнемі бақылау қажеттілігі негізделген. Мақала соңында өсімдік шаруашылығы өнімдерін жинау көлемін арттыру резервтері ашылып, өсімдік шаруашылығы секторындағы бәсекелестік артықшылықтарды арттыру бойынша ұсыныстар берілген.

Экономиканың басқа салаларынан оның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға әсер ететін бірқатар ерекшеліктермен көрінетін ауылшаруашылық өндірісінің мәселелері көрсетілген. Ауыл шаруашылығының ерекшелігі, ең алдымен, тірі организмдер – малдар мен өсімдіктер еңбек объектісі ретінде әрекет етеді, ал өндірістің негізгі құралы-жер. Өндіріс процесі табиғи жағдайда жүзеге асырылады, осыған байланысты ауа-райы жағдайлары оның нәтижелеріне әсер етеді. Аграрлық секторда агроөндірістік цикл ұзақ сипатқа ие және бір күнтізбелік жылға тең болатыны көрсетілген, осы жыл ішінде ауыл шаруашылығы өнімі нормативтік-болжамды (жоспарлы) өзіндік құн бойынша есепке алынады, ал нақты өзіндік құн тек жылдың соңында ғана айқындалады. Авторлар нормативтік (жоспарлы) және нақты өзіндік құннан басқа қандай да бір өнімді өндіру кезінде шығындар деңгейін бақылау үшін провизорлық (күтілетін) өзіндік құнды есептеу қажет, ол да күтілетін қаржылық нәтиже сияқты ағымдағы жылдың 1 қазанына айқындалады деп мәлімдейді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің биологиялық ерекшеліктері бір дақылдан немесе мал түрінен бір мезгілде өнімнің бірнеше түрін алумен сипатталатыны анықталған. Сондықтан бухгалтерлік есепте шығындар мен әртүрлі өнімдер ассортиментінің өзіндік құнын есептеу керек. АӨК негізгі салаларындағы шығындарды есепке алу есептеу объектілері (астық, сүт, төл) бойынша емес, есепке алу объектілері (жаздық бидай, қой шаруашылығы және т.б.) бойынша жүзеге асырылатыны негізделген. Тауарлар үлгілерінің барлық түрлерінің арасындағы шығындар негізінен оларды бағалауға пропорционалды түрде белгіленген коэффициенттер бойынша бөлінеді.

Қазақстандағы мал шаруашылығы саласының жағдайы қаралып, оны дамыту проблемалары атап өтілді. Карантиндік шектеулерге байланысты іскерлік белсенділіктің төмендеуі жағдайында елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің маңызы өзектендірілді. Мемлекеттің "Агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін өтеусіз негізде ақпараттық қамтамасыз ету" бағдарламасын іске асыруы негізінде экономикалық көрсеткіштердің өсуі үшін инвестициялық салымдардың рөлі талданды. 2020 жылы оны жүзеге асыру бойынша өткізілген іс-шаралар көрсетілген. Авторлар ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін мал шаруашылығы бойынша заманауи ғылыми зерттеулердің нәтижелері мен инновациялық технологиялармен мемлекеттік ауқымда қамтамасыз ету қажеттілігіне баса назар аударады. Азықтандыру, табын құрылымын жақсарту, асылдандыру, күтім және ветеринарлық қызмет көрсетудегі жаңалықтарды пайдалану кезінде мал шаруашылығы саласының тауарлық өнімдері құнының күтілетін өсімінің болжамды есептері ұсынылған. Малдардың нақты өнімділігінің олардың нормативтік тұқым көрсеткіштерінен ауытқуын талдау негізінде тауарлық өнімнің жетіспеушілігі, ең алдымен, малдарды ұстаудың төмен деңгейімен байланысты, атап айтқанда: азық мөлшері, ұрықтандыру, аурудың алдын-алу, емдеу, мал құрылымын қалыптастырудың заманауи әдістерінің болмауы, асылдандыру жұмыстары. Авторлар мал шаруашылығындағы менеджмент жүйесінің жетілмегендігінің себептерінің бірін - бұл фермерлердің зоотехникалық және ветеринарлық міндеттерді шешудің жаңа технологиялары мен тәсілдері туралы жеткіліксіз хабардар болуын көрсетеді. Ғалымдар мен мамандардың озық өндірістік тәжірибе туралы ақпаратты тиімді меңгеруі жаңа отандық және шетелдік озық әдістемелер негізінде ауыл шаруашылығы өндірісін технологиялық жаңғырту жөнінде негізделген шешімдер қабылдаудың негізі болып табылады деген қорытынды жасалған.

Қазіргі уақытта Басқару есебін қою және жүргізу кәсіпорын басшыларына басқару саласында уақтылы шешім қабылдауға мүмкіндік беретін басым шарттардың бірі болып табылады. Даму бағыттары, өндірістік қуаттар, өндірілетін өнім түрлері – осы параметрлердің барлығы талдауды, жүйелеуді және есепке алуды талап етеді. Басқарудың барлық деңгейлерінің өндірістік, экономикалық және қаржылық қызметтің тиімділігі үшін жауапкершілігі артып келеді. Авторлар шұжық өндіретін кәсіпорындарда өнімдерді сатып алу, жеткізу, қабылдау, сақтау және сату алдындағы дайындау рәсімдерін қамтитын жабдықтау процесін зерттеген. Осы саладағы есепке алу жүйесін ұйымдастыруға мынадай факторлар әсер ететіні анықталды: дайын өнімдер бастапқы шикізатты қайта өңдеу нәтижесінде алынады; технологиялық процестің ерекшеліктері шикізат түріне, рецептураға байланысты болады; шұжық өндірісі механикаландыру мен автоматтандырудың жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Зерттеулер көрсеткендей, Басқару есебі әрқашан өзіне жүктелген барлық міндеттердің орындалуын қамтамасыз ете бермейді. Авторлардың пікірінше, оларды келесі тізіммен толықтыруға болады: шикізат базасының болуы туралы ақпарат беру; алыс-беріс шикізаты бойынша бюджеттер мен басқарушылық есеп беру нысандарын қалыптастыру; санитарлық-гигиеналық нормалардың сақталуын, шикізат пен дайын өнімнің сапасын бақылау; өнім желісі бойынша мәліметтер беру, экологиялық қаптаманың болуы туралы мәліметтермен қамтамасыз ету. Осы мәселелерді шешу басқарудың жеделдігі мен тиімділігін арттыруға; ақпараттық және есеп айырысу процестері бойынша шешім қабылдайтын басшылар мен менеджерлердің еңбек шығындарын азайтуға ықпал етеді.

Зерттеудің мақсаты ретінде авторлармен республиканың агроөнеркәсіптік кешені өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың теориялық және практикалық бағыттарын талданған және оның бәсекелестік артықшылықтарын қалыптастыру мен дамыту жөнінде ұсынымдар берілген. Мақалада жедел шешім қабылдауды қажет ететін сала мәселелері көрсетілген. Негізгі міндет - бұл, ең алдымен, аграрлық сектордағы шикізаттық бағыттылықтан арылу, жоғары сапалы экспортқа бағдарланған ауыл шаруашылығы өнімін шығару. Пандемия жағдайында аймақтарды мемлекеттік қолдау көбінесе олардың халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын анықтайды. Азық-түлік импорты мен экспортының көлемі қаралған. АӨК кәсіпорындарының экспорттық әлеуетін арттыруға бағытталған шараларды жетілдіру қажеттілігі туралы қорытынды жасалған. Инновациялық технологияларды қолдануды ескере отырып, ауыл шаруашылығы малдарына арналған дайын жемшөп өндірісінің болжамы ұсынылған, бұл ІҚМ басының өсуіне және оның өнімділігіне ықпал етеді. Мемлекеттің өзара мүдделерін және шаруашылық жүргізудің шағын нысандарын белгілеу, өңірлердің экономикалық әлеуетін арттыру, жергілікті және республикалық бюджет ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында консалтингтік қызметтердің, атап айтқанда, консультациялық және оқыту семинарларын, тренингтер өткізудің маңызы зор. Елдің агроөнеркәсіптік өндірісін дамыту проблемалары бойынша кең ауқымды ғылыми зерттеулердің және ішкі және сыртқы нарықтарда агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекелестік артықшылықтарын арттыруға мүмкіндік беретін ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер үшін ғылыми-ақпараттық сүйемелдеу жолымен қазіргі заманғы технологияларды білудің қолжетімділігін қамтамасыз етудің қажеттілігі негізделген. Жан басына шаққандағы ғылыми негізделген нормалар бойынша ауылшаруашылық өнімдерінің өндірісі мен сұранысының болжамдары есептелген.

CОVID-19 пандемиясының таралуымен көптеген елдерде коронавирустық инфекцияның таралуын болдырмау үшін шұғыл шаралар қабылданғаннан кейін халықты қолдау және экономиканы тұрақтандыру үшін түрлі экономикалық шаралар қолданылды. Әлемде жаһандық өзгерістер болып жатыр, бұл кооперация, әдістердің кең спектрін пайдала натын басқару қызметі, агроөнеркәсіптік кешендегі өзгерістер мәселелерімен байланысты. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін республиканың аграрлық секторының рөлі артып келеді. Авторлар еліміздің оңтүстік өңірінде көкөніс шаруашылығын тиімді дамытудың негізгі бағыттарын зерттеді. АӨК көкөніс өсіру кешенінің мәселелері анықталған. Талдау негізінде оларға баға, сондай-ақ саланың инновациялық белсенділігінің әлеуеті берілген. Көкөністер нарығының болашағы зор, өйткені организм үшін қажетті дәрумендерге, минералдарға бай, сондай-ақ теңдестірілген тамақтану осы өнімдерді тұтыну көлемі артып келеді. Проблемаларды шешу – индустриялық технологияларға көшу, бизнес-идеяларды кеңінен тарату болады. Көкөніс секторында жоғары өнімді технологияларды енгізу саласын кеңейту үшін қажетті шаралар қаралған. Көкөніс өнімдері өндірісінің өсуі үшін мемлекеттік қолдаудың маңыздылығы көрсетілген. Қазақстанда көкөніс өсірудің бәсекеге қабілеттілігін тұрақсыздандыратын факторлар анықталды, инновациялар негізінде осы саланың тиімділігін арттыруға бағытталған ұсыныстар әзірленген. Авторлар көкөніс дақылдарын іріктеу және тұқым өсіру, мемлекеттік сұрыпты сынау, пестицидтерді пайдалануды бақылау мәселелерінде инновациялық қайта құру қажеттілігін айтады. Халықтың көкөніс өнімдерімен, ал қайта өңдеу өнеркәсібінің шикізатпен қамтамасыз етілу деңгейі республикада көкөніс шаруашылығын дамыту мен орналастырумен, жұмыс күшімен қамтамасыз етілуімен және өткізу нарықтарының көліктік қолжетімділігімен айқындалады.

Зерттеу мақсаты - Шығыс Қазақстан облысының мал шаруашылығының қазіргі жағдайын зерттеу, негізгі проблемалар мен перспективаларды қарастыру. Мақалада ШҚО-да 2016-2020 жж.аралығында мал және құс басы санының көрсеткіштерін, олардың өнімділігін, мал шаруашылығы саласының өнімдерін алу көлемін салыстыру жолымен мал шаруашылығы қызметіне егжей-тегжейлі талдау жүргізілген. Динамикадағы шаруашылық санаттары бойынша өндіріс құрылымы көрсетілген. Көрсеткіштер ҚР АӨК дамытудың 2017- 2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының индикативтік параметрлерін ескере отырып ұсынылған, Шығыс Қазақстан облысының мал шаруашылығы кіші кешенінің негізгі проблемалары айқындалған, оның ішінде жемшөп базасымен қамтамасыз етілу деңгейінің төмендігі, малдарды сапалы азықтандырудың жетіспеушілігі, асыл тұқымды мал басының аз ғана үлесі байқалады, бұл өз кезегінде малдар мен құстардың өнімділігін төмендетуге ықпал етеді. Автор мал шаруашылығының маңызды кемшілігі - техникалық қару-жарақтың әлсіздігі, негізсіз технологиялық процестер және өндірісті ұйымдастырудың бірыңғай схемасының болмауын атайды. 2018-2027 жылдарға арналған сүтті мал шаруашылығын дамытудың ұзақ мерзімді салалық бағдарламасын табысты іске асыру нәтижесінде мемлекеттік қолдауға баса назар жеке қосалқы шаруашылықтардың қызметін ынталандыруға, оларды отбасылық фермалар құру жолымен ірілендіруге ықпал ететін болады, бұл мал шаруашылықтарының тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Болашақта санитарлық-гигиеналық талаптарды қатаң сақтау, толыққанды ветеринариялық және асыл тұқымдық жұмыстарды уақтылы жүргізу осы өңірдегі ірі қара малдың асыл тұқымды және тұқымдық басын ұлғайтады.

Қазақстанның құс шаруашылығы саласын экономикалық-статистикалық талдау нәтижелері ұсынылған. 2010-2019 жылдар аралығындағы Қазақстанның жетекші өңірлеріндегі оның жай-күйі мен дамуына динамикада бағалау жүргізілген. Республикадағы құс шаруашылығының тиімділігін ынталандыратын негізгі факторлар анықталған. Елдің азықтүлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ықпал ететін бірқатар проблемалар атап өтілген, бұл осы сектордың импортқа тәуелділігінің қазіргі жай-күйін ескеру үшін ерекше маңызды болады. Құс өнімдерін өндіру көлемінің кеңеюі құс етіне деген ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыратыны, осылайша құс шаруашылығы қосалқы кешенінің бірқатар өнімдері бойынша импорттық тәуелділікті төмендететіні көрсетілген. Аймақтар бойынша құс санының азаюының себептері негізделген. Құс шаруашылығының дамуына тежеуші факторлардың әсерін азайту бойынша шаралар әзірленген. Мақалада талдау нәтижесінде анықталған мәселелерді шешу бойынша ұсынымдық сипаттағы қорытындылар жасалған, оның ішінде жемшөп базасын жақсарту, техника мен арнайы жабдықты сатып алуға, ет және жұмыртқа бағытындағы шаруашылықтардың модульдік өндірістік конструкцияларын салуға, құс шаруашылығы кәсіпорындарының инвестициялық қызметін жеңілдікпен субсидиялауға байланысты қаржылық шығындардың бір бөлігін (30%) өтеу бойынша ұсынымдар, сондай-ақ мемлекеттік резервте және ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер қауымдастығында азықтық астықтың тұрақтандыру қорларын қалыптастыру, жоғары өнімді құс кросстарын пайдалану қажеттілігі, құс шаруашылығының меншікті асыл тұқымдық базасын дамыту, азықпен қамтамасыз етуді жақсарту, ресурс үнемдеуші энергияны қажетсінетін технологияларды енгізу, саланы білікті кадрлармен қамтамасыз ету бойынша мақсатты жұмыстар берілген.

Мақалада белгілі бір аумақтың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін ауылдық жерлерде қайта құру қажет екендігі айтылған. Авторлар шаруашылықтардың құрылымын ұсақ шаруашылық жүргізуші субъектілерді біріктіру немесе олардың орнына басқа жер учаскесін беру арқылы ірілендіру арқылы жақсартуға болады деп санайды. Мұндай жұмыстар жүйелі түрде жүзеге асырылатын және ауылдық жерлерде ұзақ мерзімді басқару саясатының тұрақты элементі болған жағдайда ғана қажетті құрылымдық өзгерістерге қол жеткізуге әкеледі. Жер учаскелерін ірілендірумен және тең бағамен айырбастаумен байланысты шаралар кешенді түрде және осындай аумақтарды кейіннен салумен ұштастыра отырып, бір мәнді енгізілуге тиіс. Сонда ғана мақсатқа толық қол жеткізуге болады, яғни олардың кеңістіктік құрылымын жақсарту. Қаражаттың шектеулілігін назарға ала отырып, мұндай іс-шаралар басым тәртіппен орындалуға тиіс коммуна, аудандар үшін өңірлерді айқындау мақсатында стратегия әзірлеу қажеттілігі туындайды. Біріктіру үшін жерді анықтау әдейі, ұтымды болуы керек және, ең алдымен, мұндай жұмыстардың әсері елдің ауылшаруашылық саясатына өлшенетін нәтиже беруі керек. Сауалнама нөлдік унитаризация әдісі мен Хеллвиг әдісін қолдана отырып, әр ауылға тән 32 ерекшеліктің рейтингісін жүргізуге мүмкіндік берді. 22 638 кадастрлық учаскелерге бөлінген, жалпы ауданы 14 106,91 га Жарнов коммунасының 41 елді мекенінде жүргізілген зерттеулердің нәтижелері ұсынылған. Зерттеу аймағы Польшаның орталық бөлігінде орналасқан.

Жер қатынастарын реттеу саласындағы жер заңнамасының мәселелері анықталған. Реформаға дейінгі кезең экономиканың жоспарлы дамуымен сипатталғаны анықталған, шаруашылықішілік жерге орналастыруды жобалау міндетті болды және директивалық сипатта болды. Автор ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану ережелерінде оларды ұтымды пайдалану мақсатында шаруашылықішілік жерге орналастыру жобаларының болуы белгіленгенін атап өтті. Талдау қорытындылары қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының жер заңнамасында жерді пайдалануды реттеу жөніндегі ісшаралар жүйесінде жобаларды жасаудың нақты талаптары жоқ екенін көрсетті. Сондықтан практикада оларды шаруашылық жүргізуші субъектілердің аз ғана бөлігі әзірлейді, бұл ауыл шаруашылығы алқаптарының мелиорациялық жай-күйінің нашарлауына, құнарлылық деңгейінің төмендеуіне, егістіктердің қоқыстануына, өсімдіктердің әртүрлі аурулары мен зиянкестерінің көбеюіне, жемшөп алқаптарының (жайылымдардың, шабындықтардың) тозуына және т.б. алып келеді, осының бәрі жер заңнамасының толық игерілмеуінің, жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылауды әлсіз жүзеге асырудың нәтижесі болып табылады. Шаруашылықішілік жерге орналастыру жобаларының қолданыстағы құрылымы талданған. Оларды әзірлеу қажеттілігі, сондай-ақ жаңа тәсілдер мен инновациялық технологиялар негізінде әдістемелік нұсқаулықтар туралы қорытынды жасалған. 2018 жылы заңнамалық деңгейде жер кодексіне конкурстық комиссия арқылы шаруа немесе фермер қожалығын, ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін мемлекеттік меншіктегі ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді беру тәртібі мен ерекшеліктерін регламенттейтін толықтырулар енгізілді. Меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға шаруашылықішілік жерге орналастыру жобаларын өз есебінен әзірлеу ұсынылды.

Бұл мақалада Қазақстан Республикасының елді мекендері жерлерінің кадастрлық құнын анықтаудың қолданыстағы әдістемесі келтірілген. Жер үшін төлемақының базалық мөлшерлемесі, жер пайдалануды кадастрлық есепке алудың нарықтық тәсілдері негізінде жер учаскелерінің құнын Мемлекеттік бағалау ұғымы көрсетілген. Жылжымайтын мүлік нарығының елді мекендер жерінің санатындағы жер үшін есептеуге әсері қарастырылды. Аумақтарды аймақтарға бөлудің америкалық және батыс еуропалық жүйелерінің, сондай-ақ Жапония мен Сингапур сияқты елдердің қоныстандыру тетігімен бірлікте және аумақтық даму құралы ретінде қабылданатын шетелдік тәжірибесі ұсынылған. АЕМ-де орналасқан жер учаскелері үшін коммерциялық мақсаттағы жаңа коэффициентті енгізу ұсынылған. Мысал ретінде бір жер телімінің кадастрлық құны есептелген. Қазақстан жерлерін аймақтарға бөлу әдістемесі көп жағдайда шетелдіктермен бірдей екені анықталған. Оның кемшіліктері көрсетіліп, Нұрсұлтан қаласының түрі бойынша жетілдіру жөнінде ұсыныстар берілген. Аймақтардың саны талданған, олардың жиі ұсақталуы байқалады. 1 және 2, 25 және 26 аймақтарды біріктірудің орындылығы көрсетілген. Елді мекендердегі жерді аймақтарға бөлу бағалау аймақтарының шекараларын және жер учаскелері үшін төлемнің базалық ставкаларына түзету коэффициенттерін анықтау мақсатында жүзеге асырылады, сонымен қатар, салынып жатқан аумақтардың жер ресурстарын басқару құралы ретінде қажет болады деген қорытынды жасалды.

Қазақстанның ауылдық елді мекендерін дамыту мақсатында қабылданған бірқатар бағдарламаларды іске асыру кезіндегі мәселелер, оның ішінде: республиканың ауылдық жерлерінде өндірістік және инженерлік инфрақұрылым деңгейінің төмендігі; ауылдық аудандардағы әлеуметтік сала мамандары арасында бәсекелестіктің болмауына байланысты білім беру сапасының төмендеуі көрсетілген. Қалыптасқан жағдайды жедел шешу үшін ұсыныстар әзірленген. Қойылған міндеттерді кезең-кезеңімен қаржыландыру және олардың орындалуын қатаң бақылау, қаржы тетіктерін қамтамасыз ету қажеттілігі көрсетілген, агроөнеркәсіптік өндіріс саласындағы мамандардың еңбекақысын арттыру үшін ауыл шаруашылығы саласының нәтижелілігін арттыруға бағытталған нақты пәрменді шаралар әзірлеу талап етіледі. Авторлар әлеуеті төмен АЕМ-ді дамытуға арналған бюджет шығындары тиімсіз деп мәлімдейді. Ауылдық аумақтарды дамыту перспективалары белгілі бір дәрежеде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқару тәсілдерін кеңейтуде өңірлік мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқаруды жандандыруға, халықпен және кәсіпкерлік құрылымдармен өзара іс-қимылды дамытуға байланысты болады, бұл қойылған міндеттерді табысты жүзеге асыруға, ауыл халқының жұмыспен қамтылу мен табыс деңгейін едәуір арттыруға, өмір сүру жағдайларын жақсартуға және осының негізінде тұрақты ауыл халқы бар өңірлер санын арттыруға мүмкіндік береді; ауылдардың өмір сүру сапасын арттыруға ықпал етеді. Зерттеу барысында экономикалық көрсеткіштерді динамикада салыстыру, жүйелеу, ғылыми деректерді жалпылау әдістері қолданылған.

Қазақстанның аграрлық секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, елдің азықтүлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ықпал ететін ауылдық аумақтардың, фермерлік (шаруа қожалықтарының), жеке қосалқы шаруашылықтардың еңбек әлеуетін тиімді пайдаланудың өзекті мәселелері қаралған. Ауыл шаруашылығында болған құрылымдық өзгерістерге және олардың ауылдық жерлердегі еңбек әлеуетін дамытуға әсеріне баға берілген. Өңірлер бойынша АӨК-дегі өндірісті әртараптандыру деңгейіне, соңғы жылдары ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің егіс алқаптарын іске қосуына талдау жүргізілген. 2015- 2019 жылдар кезеңінде республиканың ауыл шаруашылығының жалпы өнімі есептелген, оның ішінде салалық бөліністе: мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы. Агроөнерәсіптік өндірістің бәйекеге қабілеттілігінің өсуі ауыл шаруашылығы құрылымдарының, сондай-ақ жеке ауылдардың жұмыс істеу тиімділігінің артуына байланысты. Авторлар халықтың үй шаруашылықтарының дамуына кедергі келтіретін факторларды анықтаған. Отбасы мүшелерінің санына, мал басына және жеке қосалқы шаруашылықтарда ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру үшін қажетті алаң мөлшеріне байланысты топтастыру негізінде жеке қосалқы шаруашылықтарды тиімді жүргізуді есептеу нәтижелері ұсынылған. Жалпы ел экономикасының, оның ішінде агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттары айқындалған. Ресурстық мүмкіндіктерді ұтымды пайдалануға, өндіріс пен айналымның салыстырмалы түрде төмен шығындарында ұлттық әл-ауқатқа қол жеткізуге ықпал ететін тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді түпкілікті тұтынушының мүдделері үшін ауылшаруашылық өнімдері мен шикізат нарықтарындағы бәсекелестік ортаны дамыту үшін маңызды дәлелдер келтірілген.

Зерттеудің мақсаты ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығында орын алатын негізгі үрдістер мен құбылыстарды қарастыру болып табылады. Бұл мәселені зерттеу барысында облыстың жұмыспен қамтылған халқының басым бөлігі ауылдық жерлерде тұратыны анықталған. Қазіргі уақытта Ауыл еңбек нарығы үшін экономиканың аграрлық секторында жұмыспен қамтылғандар санының қысқаруы, жұмыс күшін пайдалануды сипаттайтын сапалық параметрлердің нашарлауы, мамандардың құзыреттері деңгейінің кеңейтілген ұдайы өндіріс сұраныстарымен және еңбек ресурстарының тиімділігімен сәйкес келмеуі, білікті қызметкерлердің сұранысы мен ұсынысының өсіп келе жатқан теңгерімсіздігі тән екендігі анықталған. Ауылда орын алған жұмыссыздық жағдайында тұрғындар арасында агроөнеркәсіптік өндірістегі басты бұқаралық мамандықтардың кәсіби кадрларының жетіспеушілігі байқалғаны анықталған. Ақмола облысында жұмыспен қамтылғандардың құрылымына талдау жүргізілді, ол қалалық және ауылдық жерлерде жұмыспен қамту арасындағы елеулі айырмашылықтарды көрсетті. Ауыл тұрғындарының жалпы санында еңбекке қабілетті жастан асқан халықтың үлес салмағының өсуіне байланысты теріс үрдіс көрсетілген. Ауылдық жұмыспен қамтудың салалық құрылымын салыстырмалы талдау ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандар үлесінің төмендегенін көрсетті. Зерттеу барысында ауыл халқының қалаға ағылуының негізгі себептері анықталған. Білікті жұмысшыларды аграрлық секторға қайтаруға ықпал ететін негізгі факторлар көрсетілген. Ауыл тұрғындарын еңбекпен қамтамасыз етудің басым бағыттары айқындалған, олардың ішіндегі неғұрлым маңыздылары – ауылда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ халықтың жеке шаруашылықтарында өзін-өзі жұмыспен қамту. Ауылдық аумақтардың еңбек нарығының жұмыс істеу нәтижелілігін арттыруға бағытталған бірқатар шаралар ұсынылған.

Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың стратегиялық мақсаттарын іске асыруға ұн тарту-жарма өнеркәсібі өндірісі көлемінің айтарлықтай өсу әлеуеті, бәсекелестік артықшылықтар есебінен қол жеткізуге болады. Мақалада ұнның әр түрлері мен сұрыптарын тұрақты және теңгерімді алу үшін, наубайхана, кондитерлік және макарон салаларының қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін жеткілікті отандық ұн тарту индустриясының шикізат резервтері қарастырылған. Барлық өндірістік қуаттарды жүктеу кезінде ұн шығарудың өндірістік көрсеткіштері ұсынылған, бұл экспортқа өткізу нарықтарын кеңейту мүмкіндігін айқындайды. Автор АӨК астық өнімі кіші кешенінің құрамына кіретін ұн-жарма өнеркәсібі қосылған құнды қалыптастыру тізбегінің буындарына қосылғанын, оның құрылымын жақсартатын, экспорттық мүмкіндіктерді кеңейтетін, ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің өсуіне ықпал ететін технологиялық байланысты сабақтас салалармен өзара іс-қимыл жасайтынын айтады. Ұн өнімдерін өндірудің маңыздылығы оның жоғары сапалы отандық тамақ өнімдерін өндіру көлемін едәуір ұлғайту арқылы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қалыптастыру үрдістеріне қосқан үлесі арқылы анықталады. Автор атап өткендей, Қазақстанда астық өңдеуді дамыту бойынша Жол картасы әзірленеді. "BioOperations" ЖШС еншілес кәсіпорнының қызметі (Тайынша қ., Солтүстік Қазақстан облысы) биоэтанол, бидай дәнінің маңызы, крахмал, ұн және мал азығын шығаруға бағытталған. "Аруана-2010" ЖШС қызметінің негізгі бағыты – ұн өндіру (Бидай, Нан пісіру), онымен сауда және нан өнімдерін өндіру кәсіпорындарын қамтамасыз ету. "ПАТША" сауда маркасының ұны Қазақстанның экологиялық таза алқаптарында өсірілген протеині Жоғары, сапасы жоғары астықтан өндіріледі.