Қазақстанның ауылдық аумақтарында партисипаторлық бюджеттеу: даму мүмкіндіктері, шектеулері және бағыттары

Соңғы жылдары партисипаторлық бюджеттеу азаматтық қатысуды, бюджеттік үдерістің ашықтығын нығайтудың және жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігін арттырудың пәрменді құралы ретінде қарастырылады. Бұл тәсіл әсіресе шектеулі ресурстар халықтың мемлекеттік бюджеттің бөлінуіне әсер етудің жоғары қажеттілігімен үйлесетін ауылдық аймақтар үшін өзекті болып табылады.

Мақсаты - Қазақстанның ауылдық жерлерінде бюджеттік операцияларды бастамашылық жоспарлау тетіктерін қолдану мүмкіндіктерін, регламенттеу және келешегін анықтау, сондай-ақ оларды институционализациялау және ауылдық ортаның ерекшелігін ескере отырып бейімдеу жөніндегі ұсынымдарды негіздеу.

Әдістер - кешенді әдіснамалық тәсіл, нормативтік құжаттардың контент-талдауы (ҚР Бюджет кодексін, қаулыларды қоса алғанда), 2023-2024 жылдардағы "халыққа қатысу бюджеті" жобалары бойынша өңірлік деректерді салыстырмалы бағалау, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің есептілігін қайталама талдау, сондай-ақ табысты практикалардың кейс-әдісі пайдаланылды. Польша, Ресей, Украина, Эквадор және Бангладеш материалдарында ауылдық жерлерде бюджет қаражатын тарту тетігін іске асырудың халықаралық мысалдары зерттелді.

Нәтижелер - зерттеу нәтижелері ауыл тұрғындарының ауылдық елді мекендердегі мемлекеттік қаржыны басқаруға қатысуы бірқатар факторлармен шектелетінін көрсетеді: институционалдық әлсіздік, қаржылық базаны шектеу, сандық теңсіздік, сондай-ақ жергілікті жерлерде құқықтық және жобалық сауаттылықтың төмен деңгейі. Сонымен қатар, ең төменгі жағдайлар болған кезде халықтың қатысу құралдарына және белсенділіктің өсу әлеуетіне тұрақты қызығушылығы атап өтіледі.

Қорытындылар - жалпыланған тәжірибе негізінде авторлар жеңілдетілген процедураларды, сандық платформаны, қызметкерлерді оқытуды және ынталандырушы бірлесіп қаржыландыруды қоса алғанда, ауылдық партисипаторлық бюджеттеудің бейімделген үлгісін ұсынды. Мұндай парадигманы құрылымдау және жаңғырту ауылдық аумақтарды орнықты дамытудың және қоғамдық активтерді саралаудың нәтижелілігін арттырудың негізі болады.

1. «Ауыл – Ел бесігі» жобасы: ауыл тұрғындарының өмір сүру сапасы мен әл-ауқатын жақсарту қалай жүзеге асырылады [Электрондық ресурс]. – 2019.- URL:https:www//primeminister.kz/news/reviews/auyl-el-besg-jobasy-auyl-tryndaryny-mr-sru-sapasy-men-l-auatyn-jasartu-alai-jzege-asyrylady (қаралған күні: 03.06.2025).

2. Об утверждении Концепции развития сельских территорий Республики Казахстан на 2023–2027 годы: Постановление Правительства РК от 28 марта 2023 г. № 270 [Электронный ресурс]. – 2023.-URL: https://www. adilet.zan.kz/rus/docs/P2300000270 (дата обращения: 03.06.2025).

3. Buele, I. Implementation model and supervision of participatory budgeting: An Ecuadorian approach applied to local rural governments / I.Buele, P Vidueira, M. G. Guevara // Cogent Social Sciences. – 2020. – Vol. 6.-N 1.- P.23-51. https://doi.org/10.1080/23311886.2020.1779507

4. Bednarska-Olejniczak, D. How a participatory budget can support sustainable rural development – lessons from Poland / D.BednarskaOlejniczak, J. Olejniczak, L. Svobodová // Sustainability. – 2020. – Vol. 12(7). https://doi.org/10.3390/su12072620.

5. Bednarska-Olejniczak, D. Grants for local community initiatives as a way to increase public participation of inhabitants of rural areas / D.Bednarska-Olejniczak, J. Olejniczak, V.Klímová // Agriculture. – 2021. – Vol. 11(11). – P. 45-47. https://doi.org/10.3390/agriculture11111060.

6. Leśniewska-Napierała, K. Budżet obywatelski jako nowy instrument partycypacji społecznej na obszarach wiejskich w Polsce = Participatory budgeting as a new instrument of social participation in Poland’s rural areas / K. Leśniewska-Napierała // Studia Obszarów Wiejskich. – 2019. – № 53. – P. 77–93. https://doi.org/10.7163/sow.53.6.

7. Leśniewska-Napierała, K. Participatory budgeting: creator or creation of a better place? Evidence from rural Poland / K. Leśniewska-Napierała, T. Napierała // Bulletin of Geography. Socio-economic Series. – 2020. – № 48. – P. 65– 81. https://doi.org/10.2478/bog-2020-0014.

8. Yasmin, S. Participatory budgeting practices and governance effectiveness / S.Yasmin // International Journal of Information and Knowledge Studies. – 2022. – Vol. 2(1). – P. 35-41. https://doi.org/10.54857/ijiks.v2i1.53.

9. Подгорская, С.В. Роль механизма партисипаторного бюджетирования в развитии сельских территорий (на примере Ростовской области) / С.В. Подгорская, Т.А. Мирошниченко // Мелиорация и гидротехника. – 2021. – Т. 11, № 4. – С. 187–206. https://doi.org/10.31774/2712-9357-2021-11-4-187-206.

10. Shevchuk, N. A. Prospects for the development of participatory budgeting in the Altai Region / N.A Shevchuk, A.V Ivleva // Economics Profession Business. – 2021. – № 1. – P. 127– 133. https://doi.org/10.14258/epb202115.

11. Podgorskaya, S.V., Miroshnichenko T.A. Participatory budgeting as a prospective tool for the development of rural territories / S.V. Podgorskaya, T.A. Miroshnichenko // Accounting and statistics. – 2021. – № 2(62). – P. 76–83. https://doi.org/10.54220/1994-0874.2021.62.2.008.

12. Yehorycheva, S. Modernization of the mechanism for financing rural development in Ukraine / S. Yehorycheva, T. Hudz // Economic Science for Rural Development.–2020.–Vol.53.–P.80- 87.https://doi.org/10.22616/esrd.2020.53.009

13. Айдаргазина, Ю. В. Комплексное исследование реализации Бюджета народного участия в Республике Казахстан / Ю. В. Айдаргазина, С.Г. Арапова., С.Н. Гуляев, А.Н. Родионов, Э.М. Рамазанова, В.Н. Сафина. – Павлодар: ИП «Примо», 2024. – 94 с.

14. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі. Халықтық қатысу бюджеті: 2023- 2024 жылдарға арналған өңірлер бойынша жиынтық деректер [Электрондық ресурс].- 2025.-URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/minfin/documents/details/799057?lang=ru (қаралған күні: 18.06.2025).

15. Одинцова, А.В. Инициативное бюджетирование в системе пространственного развития. Федерализм / А.В. Одинцова.- 2019. - N 1.- С.56-71. https://doi.org/10.21686/2073-1051-2019-1-56-71

16. Виноградова, Т. И. Партисипаторное бюджетирование как инструмент, способствующий достижению целей устойчивого развития // Т.И. Виноградова // Финансовый журнал.- 2021.- Т. 13. -№ 2. -С. 46-60. https://doi.org/10.31107/2075-1990-2021-2-46-60