Аграрлық секторды әртараптандыру: Херфиндаль индексіне негізделген зерттеулер

Қазіргі уақытта экономиканың мұнай секторына жоғары тәуелділігі, шикізатқа әлемдік бағалардың тұрақсыздығы, Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің технологиялық дамуының жеткіліксіз деңгейі, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өндірісін әртараптандырудың төмен дәрежесі сияқты факторлар Қазақстанның тұрақты экономикалық жаңаруына теріс әсер етеді.

Мақсаты - республиканың экономикалық үлгісін көп салалы трансформациялау үдерісінде ауыл шаруашылығының рөлін талдау және оның шикізат бағытын төмендетуге қосқан үлесін анықтау. Ғылыми зерттеу нысаны ретінде қаржылық теңгерімді қамтамасыз ету, өңірлік бастамалардың өсуі және елдің азық-түлік қауіпсіздігін нығайту үшін айтарлықтай әлеуеті бар аграрлық сала таңдалды.

Əдістер - аграрлық саланың үлес салмағының тиімді ресурстық жүйені қалыптастыруға әсерін бағалау үшін сызықтық регрессия, сондай-ақ экономикалық үдерістердің нарықтық шоғырлану деңгейін сандық өлшеу мақсатында Херфиндаль индексі қолданылды. Талдау 2010-2022 жылдар аралығындағы негізгі шаруашылық-экономикалық көрсеткіштердің динамикасын сипаттайтын ресми статистикалық деректерге негізделген.

Алынған нәтижелер ауыл шаруашылығы сегментінің макроэкономикадағы үлесінің артуы нарық құрылымына статистикалық тұрғыдан маңызды теріс әсер ететінін, оның қысқаруына және өндірістік қызметтің неғұрлым нәтижелі болуына ықпал ететінін көрсетті. Агроөнеркәсіп кешенінің беталысын күшейту үшін кешенді қолдау қажет: тиімді мемлекеттік тетіктер, инновациялық технологияларды енгізу, агротуризм мен кооперативтік қозғалысты кеңінен дамыту, инфрақұрылымды жаңғырту, өсімдік және мал шаруашылығының жаңа салаларын ұйымдастыру, егіс айналымына өнімді ауыл шаруашылығы дақылдарының түрлері, сұрыптары мен будандарын енгізу, қайта өңдеу өнеркәсібінің, материалдық-техникалық жабдықтау және өнім өткізу жүйесінің ауқымын кеңейту.

Алынған нәтижелер мынадай негізгі қорытынды жасауға мүмкіндік берді - өндірісті әртараптандыру ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының экономикалық белсенділігін арттырудың болашағы зор бағыты болып табылады, бұл өнім ассортиментін сатудан түсетін табысты, пайданы және рентабельділікті арттыруға мүмкіндік береді.

1. Adeleke, A.O. Economic Diversification in Nigeria: Agriculture in Perspective / A.O. Adeleke // International Journal of Social Science Humanity & Management Research. – 2024. – Vol. 3.- No. 10. – P. 1342–1351. https://doi.org/10.58806/ijsshmr.2024.v3i10n06

2. Dixit, P. Diversification of Economy – An Insight into Economic Development with Special Reference to Kurdistan’s Oil Economy and Agriculture Economy / P. Dixit, R. Rzgar // RJOAS. – 2019. – Vol. 1. -No. 85. – P. 395–404. https://doi.org/10.18551/rjoas.2019-01.48

3. Godara, A. S. Integrating Livestock With Crops and Forestry for Sustainability / A.S. Godara, N.V. Saresh, A.L. Bijarnia, R.S. Godara, D. Kumar, D. Meena, M. Kumar // International Journal of Environment and Climate Change. – 2024. – Vol. 1. -No. 11. – P. 83–90. https://doi.org/10.9734/ijecc/2024/v14i114530

4. Nowfal, S. H. The Role of Agricultural Cooperatives in Enhancing Credit Access, Market Information, and Smart Farming among Rural Farmers / S. Hussein Nowfal, S. Nanduri, W. Gracy Theresa, B. Keerthi Samhitha, R. Vinoth, A. Veerapandi, R.K. Bommisetti // Research on World Agricultural Economy. – 2025. – P. 654- 672. https://doi.org/10.36956/rwae.v6i1.1536

5. Berdibekova, A. Development of rural tourism in Kazakhstan as a priority direction for diversification of agribusiness / A. Berdibekova, B. Ainakanova, L. Mutaliyeva // Economic Series of the Bulletin of the L.N. Gumilyov Eurasian National University.-2024.-Vol.1.-P.381-403. https://doi.org/10.32523/2789-4320-2024-1-381-403

6. Mусатаева, А.А. Приоритеты государственной политики финансирования диверсификации и технологического развития экономики Казахстана / А.А. Мусатаева, А.А. Таубаев, Л.А. Талимова, Р.Д. Берназарова // Финансы и учет. – 2022. – № 2(47). – С. 37. https:// doi.org/10.52260/2304-7216.2022.2(47).38

7. Сауранбай, С. Б. Аграрный сектор экономики Казахстана: проблемы и пути их решения / С.Б. Сауранбай, С.К. Байдыбекова, Д.Б. Абдыкулова, С.С. Арыстанбаева, К. Китапова // Вестник Карагандинского университета. Экономическая серия.–2024.-Т.1.-№1.–С.181– 192. https://doi.org/10.31489/2024ec1/181-192

8. Пшенцова, А.И. Диверсификация производства как фактор повышения экономической эффективности деятельности сельскохозяйственного предприятия / А.И. Пшенцова, Л. Н. Минеева // Экономические науки. – 2022. – № 12(217). – С. 214-222. https://doi.org/10.14451/1.217.335

9. Cruz Negrete, H. B. La concentración económica del sector agroindustrial en Ecuador entre 2006-2013: Un análisis empírico / H.B. Cruz Negrete, J.H. Baez Valencia // Estado & comunes. – 2018. – Vol. 2.-N7.– P. 89-106. https://doi.org/10.37228/estado_comunes.v2.n7.2018.83

10. McKinnon, D. The Impact of Proprietary Varieties on the Economics and Competitiveness of Land Use in the Hop Industry / D. McKinnon, M. Pavlovich // Land. – 2023. – Vol. 12.-N 3. – Article 598. https://doi.org/10.3390/land12030598

11. Wei, Y. Product distribution strategy in response to the platform retailer's marketplace introduction / Y. Wei, Y. Dong // European Journal of Operational Research.– 2022.– Т. 303. – №. 2. – P. 986-996. https://doi.org/10.1016/j.ejor.2022. 03.021

12. Liu, H. Upgrading models, evolutionary mechanisms and vertical cases of service-oriented manufacturing in SVC leading enterprises: Product-development and service-innovation for industry 4.0 / H.Liu, H. Zhao // Humanities and Social Sciences Communications. – 2022. – Т. 9. – №. 1. – P. 1-24. https://doi.org/10.1057/s41599-022-01409-9

13. Аубакирова, Г. М. Новые подходы к построению диверсифицированной экономики: опыт Казахстана / Г. М. Аубакирова, Ф. М. Исатаева // Проблемы прогнозирования. – 2021. – № 6. – С. 1–12. https://doi.org/10.47711/0868-6351-189-168-177

14. Найзабекова, А. Инвестиция как ключевой драйвер развития сельского хозяйства Казахстана / А. Найзабекова, Н. Кучукова // Вестник Казахского экономического университета. – 2022. – Т. 67.- № 4. – С. 35–41. https://doi.org/10.52445/bkeu.2022.67.4.006

15. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының ресми интернет-ресурсы [Электрондық ресурс]. – 2025. – URL: https://www.stat.gov.kz (қаралған күні: 10.06.2025).

16. Eurostat. Herfindahl-Hirschman Index (HHI) by sector [Electronic resource]. – 2022. – Available at: https://www.ec.europa.eu/eurostat/ (date of access: 10.06.2025).

17. International Monetary Fund (IMF). Republic of Azerbaijan: Selected Issues. Country Report No. 20/172 [Electronic resource]. – 2020. Available at: https://www.imf.org/en/Publications/CR/Issues/2020/07/13/ Republic-of-AzerbaijanSelected-Issues-49578 (date of access: 10.06. 2025).