Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі астық нарығының рөлі

Қазақстан бидайдың әлемдік жетекші экспорттаушыларының қатарына кіреді және жаһандық азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде стратегиялық функцияны орындайды. Елдің астық секторы тұрақты өсуді, өзін-өзі қамтамасыз етуді, экспорттық түсімнің және ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың ұлғаюын көрсетеді. Алайда Климаттық тәуекелдер, өндірістің жоғары аймақтық шоғырлануы, инфрақұрылымдық шектеулер және институционалдық кедергілер сияқты факторлар осы ауылшаруашылық сегментінің тұрақтылығына айтарлықтай әсер етеді.

Мақсаты - астық саласының отандық экономикаға қосқан үлесін бағалау, оның тиімді жұмыс істеуін және статистикалық индикаторлар мен интегралдық индекс негізінде бәсекеге қабілеттілігін анықтау.

Әдістер - эконометрикалық, Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының 2015-2024 жылдардағы ресми деректерін пайдалана отырып, уақыт қатарлары бойынша өндірістік үдерістердің динамикасын зерттеу, оларды салыстыру кезінде көрсеткіштерді қалыпқа келтіру, кешенді тәсіл ұстанымын ескере отырып интегралдық индексті есептеу, баға үрдісін және өңірлік инфрақұрылымды зерделеу үшін салыстыру және жалпылау. Әдістеме ФАО-ның ғылыми тәсілдеріне сүйенеді.

Нәтижелер - шығарылатын өнім көлемінің, өнімділіктің және экспорттың оң өсу қарқыны көрсетілген. Астықпен өзін – өзі қамтамасыз ету коэффициенті 1,26, экспортталатын тауарлардың үлесі – 31,2%, тұтыну бағаларының индексі - 9,92%, теңгерімділіктің интегралдық индексі - 0,87 құрады.

Қорытындылар - тұрақты астық кешені, бірақ табиғи-климаттық және аумақтық сын-қатерлерге осал. Аумақтық әртараптандыру, инфрақұрылымды жетілдіру, тұрақсыздық факторларын басқару және климаттың өзгеруіне бейімделу бойынша шаралар қажет. Агротехника ережелерін сақтай отырып, астық шаруашылықтарында инновациялық технологияларды енгізуге, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өндірушілерін тыңайтқыштармен, өсімдіктерді қорғау құралдарымен және жаңа техникамен қамтамасыз етуді бақылауға ерекше назар аудару қажет. Алынған нәтижелер агроазықтүлік саясатын жетілдіру үшін ұзақ мерзімді жүйелік жоспарлауда қолданылуы мүмкін. Бұл мақала қолданбалы ғылыми-аналитикалық сипатқа ие және азық-түлік өзін-өзі қамтамасыз ету мәселелерін жан-жақты талқылауға ықпал етеді.

1. OECD. OECD-FAO Agricultural Outlook 2024-2033 [Electronic resource].-2024. Available at: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2024/07/oecd-fao-agricultural-outlook--2024--2033_e173f332/4c5d2cfb-en.pdf (date of access: 13.06.2025). https://doi.org/10.1787/4c5d2cfb-en

2. Tleubayev, A. Technical Efficiency of Wheat Production in Central Asia: Empirical Evidence From Kazakhstan / A. Tleubayev, Y. Syzdykov // Journal of Asian and African Studies.- 2025. –Vol. 60. -№.6. -P. 2256-2270. https://doi.org/10.1177/00219096251318251

3. FAO. The State of Food Security and Nutrition in the World 2022. FAO [Electronic resource]. – 2022. Available at: https://www.openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/67b1e9c7-1a7f--4dc6--a19e-f6472a4ea83a/ content (date of access: 13.06.2025). https://doi.org/10.4060/cc0639en

4. Rakhimbekova, A. The grain market in Kazakhstan: An economic analysis of exports and domestic consumption / A. Rakhimbekova, A. Mukhamejanova, A. Babassov, Z. Abzhan, N. Shaikenova // Scientific horizons. - 2024. -Vol. 27. - № 12. -P. 180–191. https://doi.org/10.48077/scihor12.2024.180

5. Romanovska, P. Wheat yields in Kazakhstan can successfully be forecasted using a statistical crop model / P. Romanovska, B. Schauberger, C. Gornott // European Journal of Agronomy. -2023. – Vol. 143. – № 3. – P. 134-144. https://doi.org/10.1016/j.eja.2023.126843

6. Wang, Y. Potential of Kazakhstan’s grain export trade / Y. Wang, P. Huang, Z. Khan, F. Wei // Ciência Rural. - 2022. - Vol. 52.- № 1.-P. 45-60. https://doi.org/10.1590/0103-8478cr20210199

7. Syzdykova, A.O. Grain exports of the Republic of Kazakhstan / A.O. Syzdykova, G. Azretbergenova // Problems of AgriMarket. - 2020. - № 4. - P. 63-69. https://doi.org/10.46666/2020-4-2708-9991.07

8. . OECD. Climate-resilient agribusiness in Central Asia. The Water, Energy, Land-use Nexus approach [Electronic resource].-2023. Available at: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/about/programmes/water-energy-land-uselinkages/brochure-climate-resilient-agribusinesscentral-asia-may-2023.pdf (date of access: 13.06.2025).

9. Wang, D. Limiting Factors and Environmental Adaptability for Staple Crops in Kazakhstan / D. Wang, G. Gao, R. Li, S. Toktarbek, N. Jiakula, Y. Feng // Sustainability. - 2022. - Vol. 14. - № 16. – P.9980-9995. https://doi.org/10.3390/su14169980

10. Savin, T. Organic Crop Production in Kazakhstan: Agronomic Solutions and Bioresources / T. Savin, A. Morgounov // Resources. - 2025. - Vol. 14. - № 7. - P. 108-126. https://doi.org/10.3390/resources14070108

11. Gafarova, G. The Oligopolistic Behavior of Kazakh and Russian Wheat Exporters in the South Caucasus: Evidence from a Residual Demand Elasticity Analysis / G. Gafarova, O. Perekhozhuk, T. Glauben // Journal of Industry, Competition and Trade. - 2023. - Vol.23. - № 1– 2. - P. 1–32. https://doi.org/10.1007/s10842-023-00396-0

12. Kuatova, D.Y. Labor market in rural areas of Akmola region of Kazakhstan: regional aspect / D.Y. Kuatova, O.A. Blinov, A.T. Tyulegenova // Problems of AgriMarket. - 2024. - № 1. - P. 231–240. https://doi.org/10.46666/2024-1.2708-9991.20

13. Halecki, W. Global Wheat Production and Threats to Supply Chains in a Volatile Climate Change and Energy Crisis / W. Halecki, D. Bedla // Resources.-2022.-Vol. 11.-№ 12.-P. 118- 129. https://doi.org/10.3390/resources11120118

14. Tarraf Ibrahem, N. A Climate-CropSpectral Approach for Wheat Adaptation with Climate Changes in the Arid and Semiarid Regions. Wheat Research and Utilization / N. Tarraf Ibra hem.- London: IntechOpen Limited, 2024. – 54- 80. https://doi.org/10.5772/intechopen.109477

15. Mkumbukiy, A. Agrifood systems’ resilience for sustainable food security amid geopolitical tensions: a systematic literature review / A. Mkumbukiy, T. Loghmani-Khouzani, K. Madani, E. Guenther // Frontiers in Sustainable Food Systems.-2025.-Vol.9.– Article 1546851. https://doi.org/10.3389/fsufs.2025.1546851

16. Galanakis, C.M. A systematic framework for understanding food security drivers and their interactions / C.M. Galanakis, M. Daskalakis, I. Galanakis, A. Gallo, E. Marino, A. Chalkidou, E. Agrafioti // Discover Food. - 2025. - Vol. 5. - № 1. - P. 178-203. https://doi.org/10.1007/s44187-025-00480-w