Қазақстан Республикасының фермер қожалықтары: ситуациялық талдау, тиімділікті арттыру

Елдің агроөнеркәсіптік саясатында фермерлікті және агробизнестің басқа түрлерін дамытуға көп көңіл бөлінеді. Жалпы өнім өндірісінің өсуіне қарамастан, фермерлік сектор бірқатар жүйелік шектеулерге тап болады: ресурстық базаның әлсіздігі, сату инфрақұрылымының жеткіліксіздігі, кооперацияның төмен деңгейі, ақпараттық көздерге қолжетімділіктің жеткіліксіздігі.

Мақсаты - ситуациялық талдау және олардың ішкі резервтерін бағалау негізінде фермерлік шаруашылықтардың тұрақты динамикасының тұтас, құрылымдалған үлгісін әзірлеу.

Әдістер – ағымдағы жағдайды қарастыру, статистикалық деректерді салыстыру және тенденцияларды анықтау кезінде салыстыру, логикалық - қатынастарды құру, бөлімдерді, аргументтерді жүйелеу. Өндірілген өнімнің көлемі, тиімділігі, шығындар мен өткізу құрылымы туралы деректер 2020-2024 жылдары талданды.

Нәтижелер - фермерлік кәсіпкерлікті ілгерілетудегі негізгі кедергілер көрсетілген. Төрт негізгі бағытты қамтитын тетік ұсынылған: ресурстарға қолжетімділік, адами капиталды белсенді пайдалану, кооперацияны институционализациялау, нарыққа шығуды қамтамасыз ету және нарықтық бәсекелестікке қатысу. Әр бағыт бойынша іске асырудың практикалық тетіктері ұсынылды. Ұсынылған бастамалар сызбасын енгізу теңгерімді үдемелі қозғалыс, фермерлерді өткізу арналарын кеңейту және өңірлердегі ауыл тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз етуде және жұмыспен қамтуда агробизнестің шағын нысандарының рөлін күшейту үшін әлеуетті арттырады.

Қорытындылар - тиімді іске асыру мемлекеттік шараларды, даму институттарын және өндірушілердің өздерін үйлестіруді талап етеді. Кедергілерді еңсеру және жүйелі тәсіл фермерлік сегментті Берік элементке, Қазақстанның аграрлық экономикасының сенімді тірегіне айналдыру үшін негіз жасайды. Ұзақ мерзімді перспективада бұл үлгі жергілікті ерекшеліктер мен ішкі резервтерді ескере отырып, өңірлік стратегиялар мен ауылдық даму бағдарламаларын қалыптастыру үшін өзек бола алады.

1. Мухаметшина, Р.И. Организационные модели функционирования фермерских хозяйств / Р.И. Мухаметшина, С.Г. Головина, А.Р.Кузнецова, Ф.А. Дегтярев // Уфимский гуманитарный научный форум.-2025.-№.1.- С.191-203. https://doi.org/10.47309/2713-2358-2025-1-191-203.

2. Anand, S. Effectiveness of farmer producer organizations (FPOs) at different growth stages in transitioning to secondary agriculture/ S.Anand, S. Ghosh, A. Mukherjee // Indian Journal of Extension Education. -2023.-Vol.- P.90– 96. https://doi.org/10.48165/ijee.2023.59317.

3. Мұханова, А. Қазақстанның Қызылорда облысының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудағы фермерлік шаруашылықтардың рөлі / А.Мұханова, Ж.Б.Смағулова, Ж.Жайлаубаева //Проблемы агрорынка. -2020. -№3. - Б.147-156. https://doi.org/10.46666/2020.2708-9991.18

4. Абдыкалиевой, Ж.Ш. Қазақстан республикасындағы ауыл шаруашылығы кооперативтері: қалыптасу және жұмыс істеу ерекшеліктері / Ж.Ш.Абдыкалиевой, Г.Б.Тулешовой // Аграрлық нарық проблемалары. -2025. - №1, -Б.176-187. https://doi.org/10.46666/2025-1.2708-9991.16

5. Patil, S. Unveiling the dynamics of farmer producer organizations in India: a systematic review of status, challenges, and future directions/ S. Patil, M. Mehta, G.Pancholi // Humanities and Social Sciences Communications.- 2025.- Vol.12- P.1-11. https://doi.org/10.1057/s41599-025-05063-9.

6. Boda, S. Every farmer is a farmer? A critical analysis of the emergence and development of Peasant Farmers Association of Ghana /S. Boda, B. Ekumah, E. Isgren, A.D. Akorsu, F.A. Armah, C.T. Hombey // Geoforum. -2024. – Vol.150. –P.1-12 https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2024.103995. URL:https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016718524000563

7. Szturc, J. Urban farming as a form of the future food security in the Czech Republic / J. Szturc, T. Mašíček, A. Navrátilová, J. KozlovskyDufková //Journal of Agriculture, Food Systems, and Community Development. -2025. -Vol. 14. - No. 3.- P. 109–122. https://doi.org/10.5304/jafscd.2025.143.009.

8. Curtis, K. First you need the farmers: The microfarm system as a critical intervention in the alternative food movement/ K.Curtis, G.Hand //Journal of Agriculture, Food Systems, and Community Development.-2024.-Vol.13.-No.2.-P.175 - 192 https://doi.org/10.5304/jafscd.2024.132.017.

9. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының [Электрондық ресурс].-2024.-URL: https://www.stat.gov.kz/ru/industries/business-statistics/stat-forrest-villagehunt-fish/publications/158420/ (қаралған күні: 04.06.2025).

10. Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан [Электронный ресурс]. -2024. -URL: https://stat.gov.kz/ru/industries/business-statistics/stat-forrestvillage-hunt-fish/ (дата обращения: 04.06.2025).

11. Калафатов, Э.А. Современное состояние ресурсной базы агропромышленного комплекса России / Э.А. Калафатов //Московский экономический журнал. -2022. -№2. - С.250-269. https://doi.org/10.55186/2413046X_2022_7_2_106

12. Grecu, F. How Has Agricultural Financing Research Evolved? A Bibliometric Analysis of Emerging Trends and Key Factors/ F.Grecu, G. Badareu, C. Roșculete, M.I. Siminică, D. Cîrciumaru, S.Cârstina, N.M. Doran// Agriculture.- 2025.- Vol. 15.– P.1-26. https://doi.org/10.3390/agriculture15050541

13. Qorri, D. The Role of Human Resource Management in Agricultural Labor-Saving Technologies: An Integrative Review and Science Mapping / D.Qorri, E.Pergéné Szabó, J. Felföldi, K.Kovács // Agriculture. -2024.-Vol.14.-Р.1144- 1161. https://doi.org/10.3390/agriculture14071144.

14. Ghatode, J. Global research pathways in rural microfinance: a bibliometric study based on web of science and Scopus database / J.Ghatode, G.Nimbarte // Future Business Journal.– 2025.- Vol. 11.60. –P. 1-16 https://doi.org/10.1186/s43093-025-00484-z.

15. Qorri, D. Research Trends in Agricultural Marketing C60ooperatives: A Bibliometric Review / D.Qorri, J. Felföldi // Agriculture.-2024.- Vol. 14.- N. 2.- P.2356-2377. https://doi.org/10.3390/agriculture14020199.

16. Varella, W.A. Integrated Service Architecture to Promote the Circular Economy in Agriculture 4.0. / W.A. Varella, G.C.d Oliveira Neto, E. Stefani, I. Costa, R.C. Monteiro, W.Conde, W. da Silva Junior, R.C. Baptestone, R.d.S Goes, R.Riccotta // Sustainability.- 2024.- Vol.16.6.-Р. 2535-2560. https://doi.org/10.3390/su16062535

17. Тяпкина, М.Ф. Зарубежный опыт государственной поддержки сельского хозяйства / М.Ф. Тяпкина, Н.А Mуратова / Естественно-гуманитарные исследования.- 2024.- Vol.-2.-N 52.- P.261-268.