Астық кіші кешеніндегі транзакциялық шығындарды анықтаудың ғылыми тәсілдері

Мақсаты - астық кіші кешеніндегі транзакциялық шығындарды бағалаудың ғылыми тәсілдерін әзірлеу.

Әдістер - монографиялық-қосымша шығындар көздерін анықтаудың теориялық аспектілерін талдау кезінде, экономикалық-статистикалық - бүкіл сату тізбегі бойынша транзакцияларды жүзеге асыру кезінде шығындар деңгейінің өзгеру заңдылықтарын анықтау үшін, дерексіз – логикалық-операциялық шығындардың мониторингі және оларды басқару тиімділігінің критерийлерін белгілеу, сараптамалық-шығындар туралы деректерді жинау және бақылау мақсатында және проблемалық-бағытталған зерттеу астық саласында оның қатысушылары арасындағы қолданыстағы қатынастар, конъюнктуралық – астық өндірісі сегментінің даму тенденцияларын зерделеу және өндірістік емес шығыс бөлігінің көлемін белгілейтін сыртқы факторларды есепке алу, кешенді бағалау үшін – өлшеу дәлдігіне қол жеткізу мүддесінде нарықтық инфрақұрылымның шығын компонентінің көрсеткіштерін қарастыру кезінде.

Нәтижелер - сандық трансформация жағдайында астық секторындағы институционалдық шығындардың ғылыми қағидалары негізделген.

Қорытындылар - трансакциялық шығыс құрамдас бөлігінің өсуіне ықпал ететін астық шаруашылығының негізгі проблемалары көрсетілді, Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің астық бағытының ерекшеліктерін тұжырымдау мүмкіндігі үшін олардың жіктелуі ұсынылды. Құрылымда жоғалған кіріс түріндегі шығындар басым, тауар өндірушілердің қаржылық жағдайы ұсынысқа, бағаға, транзакциялық шығындарға байланысты, оларды оңтайландыруды қамтамасыз ету қажет. Ғылыми әдіснаманы оқу үдерісінде, студенттерді, магистранттарды және аспиранттарды даярлауда қолдануға болады. Зерттеудің практикалық маңыздылығы-астық қосалқы кешенінің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің өндірістік-коммерциялық қызметінің экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету, жоспарлау, есепке алу, бұл өнімнің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және аймақтың имиджін нығайтуға ықпал етеді. Тиімді шаралар қабылдау шет елдермен сауда шекараларын кеңейту, экономиканы жаһандандыру кезінде өзекті болып табылады.

1. Белов, А.В. Оценка влияния финансовой грамотности на трансакционные издержки общества / А.В. Белов // Экономика и предпринимательство.- 2023.- № 12(161). - С. 235-238. https://doi.org/10.34925/EIP.2023.161.12.044.

2. Maslova, V. Competitiveness of Agricultural Products in the Eurasian Economic Union / V.V. Maslova, N.F. Zaruk, K. Fuchs, M.V. Avdeev // Agriculture.- 2019. - Vol. 9.- No. 3.- Article 9030061. https://doi.org/10.3390/agriculture903 0061

3. Быков, А.А. Развитие рынка зерна и продуктов его переработки в условиях совершенствования межрегиональных связей: диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук / А.А. Быков.-М., 2024. – 481 с.

4. Кикоть, И.И. Трансакционные издержки инвестиционного проекта: учет и бюджетирование / И. И. Кикоть // Потребительская кооперация. – 2020. – № 4(71). – С. 48-55.

5. Brennan, L. Digital divide in Sub-Saharan Africa/ L. Brennan, R. Chaves// Information Technology for Development.- 2020.-№26(4).- P. 653- 670. https://doi.org/10.1080/02681102.2020.178 2279

6. Fofanah, K. Digital Trade Barriers: Assessing Infrastructure Deficiencies, Security Risks, and Regulatory Challenges in West Africa’s Emerging E-Commerce Markets (Ghana, Nigeria, Senegal, Liberia, Sierra Leone, Guinea) / K. Fofanah, M.D. Tejan, A.S. Konteh, F. Koroma, M. Koroma // International Journal of Latest Technology in Engineering Management & Applied Science.- 2025.- 14(6).- P.478-499. https://doi.org/10.51583/IJLTEMAS.2025.140600053

7. Салахатдинов, А.Х. Раскрытие определения трансакционных издержек / А.Х. Салахатдинов // Russian Economic Bulletin. – 2024. – Т. 7.- № 5. – С. 193-199. https://doi.org/10.58224/2658-5286-2024-7-5-193-199.

8. Шумакова, О.В. Новые трансакционные затраты и глобальная цифровизация / О.В. Шумакова, О.Н. Крюкова // Наука о человеке: гуманитарные исследования. – 2020. – Т. 14, № 3. – С. 189-197. https://doi.org/10.17238/issn1998-5320.2020.14.3.23.

9. Носкова, О.Е. Трансакционные издержки при оценке эффективности проектов государственно-частного партнерства / О.Е. Носкова // Актуальные вопросы современной экономики. – 2021. – № 4. – С. 680-692. https://doi.org/10.34755/IROK.2021.71.82.018.

10. Шаститко, А.Е. Медиация сквозь линзу экономической теории трансакционных издержек: предметное поле проблемы и выводы для политики / А.Е. Шаститко, Н.С. Павлова // Вопросы теоретической экономики. – 2025. – № 2(27). – С. 7-21. https://doi.org/10.52342/2587-7666VTE_2025_2_7_21.

11. Muthoni, R. Comparative analysis of digital trade policies in Africa // R. Muthoni, J.Karanja // Journal of African Business. – 2022. – № 23(4). – P. 567-583. https://doi.org/10.1080/15228916.2022.2045678

12. Родионова, О.А. Методический подход к оценке влияния трансакционных издержек на безубыточность продаж (на примере птицефабрик) / О.А. Родионова, И.Д. Эрюкова // Экономика, труд, управление в сельском хозяйстве. – 2025. – № 6(124). – С. 200- 207. https://doi.org/10.33938/256-200.

13. Svanidze, M. The influence of Russia's 2010/2011 wheat export ban on spatial market integration and transaction costs of grain markets / M. Svanidze, L. Götz, D. Serebrennikov // Applied Economic Perspectives and Policy. – Vol. 44.- Issue 2.-P. 1083-1099. https://doi.org/ 10.1002/aepp.13168

14. Гурьянова, Э.А. Трансакционные издержки организации в условиях информатизации экономики / Э.А. Гурьянова // Интеллект. Инновации. Инвестиции.- 2020.- № 6.- С.33-39. https://doi.org/10.25198/2077-7175-2020-6-33.

15. Onyema, E. Data protection regulations and digital trade in ECOWAS. Information Technology for Development / E. Onyema, P. Eze Adukwu. – 2021. –№ 27(3). – P. 456-475. https://doi.org/10.1080/02681102.2021.1896654

16. Kshetri, N. Blockchain and e-commerce in Africa / N. Kshetri // IT Professional. – 2022 – № 24(3). – P. 59-63. https://doi.org/10.1109/MITP.2020.2987467